De gewelddadige vrouw
De opkomst van de gewelddadige vrouw in de jaren 60 en 70 ging samen met grote technologische veranderingen in de media. Lokale gebeurtenissen werden razendsnel in globaal verband gezet en verspreid. Nieuws werd voortaan verhandeld op de wereldmarkt. Het terrorisme in Ierland, Spanje, Japan en Palestina greep de mogelijkheid aan om met relatief kleinschalige lokale acties een enorm publiek te bereiken. Ook de Duitse berichtgeving over aanslagen van de Rote Armee Fraktion vond internationaal gretig aftrek. Bovendien was daar dat bestseller ingrediënt waardoor de RAF zich op de nieuwsmarkt van andere terroristische organisaties kon onderscheiden: Terreur met het gelaat van een jonge vrouw, je zou voor minder een krant kopen.
De ongezonde logica van het huwelijk
De RAF ontwikkelde zich in de jaren 70 tot een efficiënte en zeer dodelijke terreurorganisatie. Dat moest ook wel want de concurrentie zat niet stil. Vooral de Palestijnse PLO timmerde aan de weg met uiterst gewelddadige vliegtuigkapingen en een spectaculaire gijzelingsactie tijdens de Olympische Spelen in München in 1972. Om net zo nieuwswaardig te blijven en zo dus de idealen op een globaal platform te kunnen blijven verkondigen was radicalisering voor de Rote Armee Fraktion onvermijdelijk. Zolang het publiek geen genoeg kreeg van de potente mix van dreiging en verleiding verdienden de media veel geld. En zolang men geld verdiende bleef er aandacht voor het terrorisme. Een geweldspiraal met de ‘gunst’ van de kijker als inzet was het wrange gevolg.
Hapklare modelterroristen
De reizende tentoonstelling RAF: Mythe des Terrors die het afgelopen jaar op verschillende plaatsen in Duitsland te zien was toonde waarom de logica van het verstandshuwelijk tussen media en RAF een fatale ontwikkeling onafwendbaar maakte. De samenstellers, Klaus Biesenbach, Ellen Blumenstein en Felix Ensslin, de zoon van terroriste Gudrun Ensslin, toonden vooral aandacht voor de moeizame positiebepaling van de beeldende kunst ten opzichte van het terrorisme. De meeste werken proberen het beeld van de RAF zoals het via de media werd verspreid te nuanceren maar doen dat zo letterlijk dat het irriteert. Wat dacht je van Ulrike Meinhof als Mona Lisa? Je hebt als kijker geen zin om dit soort voorgekauwde ontrafeling van de mythe tot je te nemen. Het goede aan RAF: Mythe des Terrors is juist dat de kracht van de stereotypische verleiding waarvan mainstream media gebruik maken zo sterk voelbaar is gemaakt. In het tweede deel van de tentoonstelling hebben de samenstellers hele jaargangen Bildzeitung, Stern en Der Spiegel uit elkaar getrokken en zonder veel poespas in chronologische volgorde aan de muur geplakt. Foto’s van het kapotgeschoten hoofd van een jonge terroriste hangen zo ‘toevallig’ naast halfnaakte meisjes in modeadvertenties. Je neemt een hapje van het ene beeld en dan een hapje van het andere. En terwijl je je tegoed doet smelten zorgen over een eventuele dreiging langzaam weg.
De 1-dimensionale vrouw
De vrouw, en met haar het geweld, wordt ontdaan van te grote complexiteit en in hapklare, gemakkelijk te consumeren porties aan het publiek aangeboden. Zo doet men dat bij Bild: Optimaal commercieel gebruik maken van de dreiging en aan de andere kant de lont alweer uit het kruitvat trekken. Het zou natuurlijk te ver gaan wanneer de berichtgeving de orde waarbinnen de media winst kunnen maken ook werkelijk zou verstoren. Ondanks, of misschien wel dankzij de enorme stroom berichten, blijft de kapitalistische democratie fier overeind. Het is daarbij opvallend en welllicht een beetje zuur dat juist de aanwezigheid van zoveel vrijgevochten vrouwen binnen de Rote Armee Fraktion de media een winstgevende structuur biedt die tegelijk de dreiging van de RAF ondermijnt. Het stereotype vrouwbeeld wordt gebruikt om aansluiting te vinden bij traditionele kijkpatronen en zo geweld te incorporeren in bekende en dus geruststellende machtsverhoudingen tussen bekijker en bekekene. Dit eendimensionale kijken haalt de angel uit elke potentiële bedreiging van de status quo. De consument raakt niet in paniek van wat hij kan bezitten. Bezit vraagt niet om herinterpretatie en reflectie. Het is de logica van de media dat de uiteindelijke inhoud van de boodschap die de RAF wilde verspreiden in de schaduw kwam te staan van de vorm waarin hij werd aangeboden. En die vorm wordt altijd door de boodschapper bepaald.
En die kunst dan?
De consumptie van de gewelddadige vrouw functioneert als katalysator om de dreiging van politiek geweld binnen bekende gedragspatronen te trekken en het zien tot een kalmerende ervaring te maken. Het andere geluid dat de kunst probeert te laten horen strandt op de bijna bovenmenselijke inspanning die van de bezoeker wordt gevraagd om de verleidelijke beelden in Stern en Bild te weerstaan en zich te verdiepen in de nuance. Maar misschien ligt daar nu juist wel de functie van de kunst; een basis creëren waarbinnen het kijken zichzelf kan vernieuwen. Dat het de curatoren en kunstenaars in deze tentoonstelling niet is gelukt om kijkpatronen te doorbreken mag men zichzelf aanrekenen. Dat wil echter niet zeggen dat als wij de kunst links laten liggen de nuance in deze tentoonstelling ontbreekt. In haar wankele mythologie en het uiteindelijke grootse falen reikt de RAF zelf immers de instrumenten aan die de kijker de mogelijkheid bieden aan de deconstructie van het pragmatische huwelijk met de media te beginnen.
