In 1933, 24 jaar na Haeckels dood, kwam de NSDAP aan de macht. En, als we sommige historici moeten geloven, Haeckel kwam terug. Deze lezing van Duitse geschiedenis begon in de jaren 70 van de 20e eeuw, met een boek van historicus Daniel Gasman, getiteld The Scientific Origins of National-Socialism (1971). Volgens Gasman was Haeckels op wetenschap gebaseerde wereldbeeld eigenlijk een vorm van proto-Nazisme. Zijn geloof in de toepasbaarheid van wetenschappelijke kennis op de samenleving, gekoppeld met zijn Romantische beeld van harmonie en orde van organisme en staat, vormde, volgens Gasman, de ideologie van het nationaal-socialisme. Hij stelde zelfs dat Haeckel een felle antisemiet was. In het voorwoord van zijn boek schrijft hij:
“Het belangrijkste doel van dit onderzoek zal zijn om aan te tonen dat de inhoud van Haeckels geschriften en de ideeën van zijn volgers - hun algemene politieke, filosofische, wetenschappelijke en sociale oriëntatie - proto-Nazi waren van karakter, en dat de Darwinistische beweging die hij creëerde, één van de grootste machten in geschiedenis van 19e en 20e eeuwse Duitse intellectuele geschiedenis, volledig gezien kan worden als voorspel voor de doctrine van het nationaal-socialisme.” (p. XIV)
Dit Hackel-Hitler argument is sindsdien continu herhaald door Gasman en andere historici (Gould 1977; Gasman 1998; Gould 2000; Gasman 2002; Weikart 2004). Toch is het ook tegengesproken. Sommige historici hebben gesteld dat Gasmans claim a-historisch is, omdat het zinloos is een persoon de schuld te geven van iets wat na hun dood gebeurt. Het Haeckel-Hitler argument is gebrekkig, omdat Haeckels filosofie juist niet past in het nationaalsocialistisch denkbeeld. Historici hebben gesteld dat Haeckel geen herrezen held was, maar expliciet veroordeeld werd in nationaal-socialistische literatuur, vanwege zijn atheïstische en materialistische overtuigingen. Vooraanstaande Nazi hoogwaardigheidsbekleders zouden onder geen voorwaarde geassocieerd willen worden met deze wetenschapper, een socialist, een ketter. Wie aandachtig interviews met Haeckel leest, twijfelt al gauw aan Gasman wanneer hij Haeckel beschuldigt van antisemitisme. (Richards 2007).
Dus worden we geconfronteerd met twee schijnbaar tegengestelde versies van de geschiedenis. Haeckel was ofwel een proto-Nazi en dus een belangrijke inspiratie voor nationaal-socialisme, of hij werd volledig afgewezen door de Nazi’s. Historici neigen Haeckel te reduceren tot een bepaald standpunt, om een historisch argument op te bouwen. Haeckel de atheïstische materialist past niet in het nationaal-socialistische denkbeeld, Haeckels op wetenschap gebaseerde, Romantische werelbeeld wél.
Wat moeten we hiervan maken? We kunnen zeggen dat Haeckel zeker geen Nazi is, aangezien Nazisme, of nationaal-socialisme, een ideologie is die verbonden is met een beweging die na zijn dood opkomt. Sommige van zijn ideeën lijken nationaal-socialisme gevormd te hebben, terwijl anderen niet pasten in dit specifieke ideologische programma. Dus, Haeckel was ook geen proto-Nazi.
Nationaal-socialisme ontwikkelde zich ook niet in een vacuum. Het werd gevormd door vele ideeën uit eerdere eeuwen. Haeckel’s visie van een op wetenschap gebaseerde Weltanschauung zou er één kunnen zijn geweest. Maar zijn visie verantwoordelijk houden voor de verschrikkingen van de holocaust is, net als Wagner beschuldigen omdat Hitler fan was, simpelweg historisch ongegrond.
Gasman, D. (1971). The Scientific Origins of National Socialism. Social Darwinism in Ernst Haeckel and the German Monist League. New York, American Elsevier Inc.
Gasman, D. (1998). Haeckel's monism and the birth of fascist ideology. New York, P. Lang.
Gasman, D. (2002). "Haeckel's scientific monism as theory of history." Theory in Biosciences 121(3): 260-279.
Gliboff, S. (2008). HG Bronn, Ernst Haeckel and the origins of German Darwinism, MIT Press Cambridge.
Gould, S. J. (1977). Ontogeny and Phylogeny. Cambridge, Harvard University Press.
Gould, S. J. (2000). "Abscheulich! (Atrocious!)." Natural History 109(2): 42-49.
Hoßfeld, U. (2007). Haeckel als NS-Philosoph. Jena. Ein nationaler Erinnerungsort? J. John and J. H. Ulbrecht. Köln, Böhlau Verlag: 445-464.
Richards, R. J. (2007). "Ernst Haeckel's Alleged Anti-Semitism and Contributions to Nazi Biology." Biological Theory 2(1): 97-103.
Richards, R. J. (2008). The Moral Grammar of Narratives in the History of Biology - the Case of Haeckel and Nazi Biology. The Tragic Sense of Life. Ernst Haeckel and the Struggle over Evolutionary Thought. Chicago, Chicago University Press.
Richards, R. J. (2008). The Tragic Sense of Life. Ernst Haeckel and the Struggle over Evolutionary Thought. Chicago, University of Chicago Press.
Weikart, R. (2004). From Darwin to Hitler: Evolutionary Ethics, Eugenics, and Racism in Germany. New York, Palgrave Macmillan.