WatSpinoza?
Het project WatSpinoza? maakt deel uit een groter aantal projecten over de filosoof Baruch de Spinoza, die allemaal vallen onder de kunstmanifestatie 'My name is Spinoza'. My name is Spinoza is een initiatief van de Amsterdamse Spinoza Kring (ASK) en de Stichting Kunst in Openbare Ruimte (SKOR) en heeft als doel om een platform te bieden aan kunstenaars, kunstinstellingen en publiek om het filosofische gedachtegoed van Spinoza en de onderwerpen waarover hij schreef op een prikkelende manier onder de aandacht te brengen. De gedachte hierachter is dat de ideeën van Spinoza in deze tijd nog steeds onverminderd actueel zijn omdat ze binnen een samenhangende leer betekenis geven aan begrippen als waarheid, God, natuur, recht, deugd, vrijheid, rede, blijdschap en droefheid.
In het kader van de My name is Spinoza manifestatie stelt Mediamatic het zich tot doel om het Amsterdamse publiek weer aan het nadenken te zetten. Nadenken in de geest van Spinoza, nadenken over de onderwerpen waar Spinoza ook over dacht. De basis van het WatSpinoza? project wordt dan ook gevormd door een aantal actuele prikkelende vragen die in samenwerking met Dirk van Weelden vanuit het gedachtegoed van de filosoof zijn opgesteld. Er is bewust gekozen om met vragen te werken, omdat mensen zo uitgedaagd worden om zelf na te gaan denken; zelf aan de slag te gaan. Dit is kenmerkend voor de algehele werkwijze van Mediamatic: een project wordt voor de bezoeker de meest waardevolle en interessante ervaring op het moment dat deze hier zelf aan deelneemt en er zelf mee aan de slag gaat.
Om de dialoog over Spinoza leven in te blazen zijn de vragen op verschillende manieren door de openbare ruimte verspreid. Er is gekozen voor een aanpak met verschillende media om een zo breed en groot mogelijk publiek aan te spreken. De volgende middelen zijn hiervoor gekozen:
- een groot aantal posters in verschillende formaten via driehoeksborden en via wildplak
- visitekaartjes bij garderobes van uitgaansgelegenheden
- placemats bij restaurants
- bedrukte plastic tassen op de markt
- lichtprojecties vanuit de kantoorruimte van Mediamatic.
- de vitrines voor Mediamatic Bank aan de Vijzelstraat.
Op deze alternatieven kon men via SMS, via internet of via de expositieruimte van Mediamatic reageren. De twee digitale reactiemogelijkheden komen samen op het online discussieforum op watspinoza.nl, een website die voor het project werd gebouwd. Fysieke reacties vinden plaats in de expositieruimte van Mediamatic waar door middel van een groot aantal schoolborden een analoge tegenhanger van het digitale forum is gecreëerd. Op het schoolbordoppervlak binnenin en aan de buitenkant van de expositieruimte kunnen mensen reacties van anderen lezen en zelf op de vragen of op reacties van anderen reageren.
Wie en WaarSpinoza?
Om bij te houden hoe er op een tentoonstelling wordt gereageerd en om verantwoording af te kunnen leggen aan fondsen wordt er bij elk event wat Mediamatic organiseert bijgehouden hoeveel bezoekers er aanwezig zijn in de expositieruimte. Als we deze cijfers gebruiken om te bepalen in hoeverre het WatSpinoza? project een succes is geweest dan levert de volgende gegevens op. Verspreid over de 36 openingsdagen zijn er 609 bezoekers bij de tentoonstelling geweest, met een gemiddelde van 17 personen per dag. Om nu op basis van deze gegevens al conclusies te trekken over het succes van het project zou echter een groot deel van het project buiten beschouwing laten en zou ertoe leiden de dialoog over Spinoza’s gedachtegoed te onderschatten. Zoals al in het begin werd gesteld brengt elk perspectief ook zijn eigen blinde vlek met zich mee, dingen die het buiten beschouwing laat. In deze situatie is dit ook ontegenzeggelijk waar, het WatSpinoza project heeft zich namelijk in grote mate afgespeeld buiten de expositieruimte, om dan voor een evaluatie van het project gebruik te maken van cijfers die alleen bezoek van een expositieruimte laten zien resulteert in een zeer onvolledig beeld.
Met behulp van een groot aantal grote en kleinere posters heeft Mediamatic geprobeerd de vragen naar het Amsterdamse publiek toe te brengen. Bezoeker zijn van WatSpinoza? gebeurt zo niet alleen door in de expositieruimte langs te komen maar in feite ook gewoon in de openbare ruimte op het moment dat mensen stilstaan bij de posters en de vragen. Van deze receptie en actie in de openbare ruimte is het echter moelijk om meetbare gegevens te verkrijgen. Als we kijken naar het online forum waar mensen hun reactie via SMS konden achterlaten kunnen we hier wel enigzins zicht op krijgen. Op het online forum kwamen 35 reacties via SMS binnen over de posters, uit een totaal van 148 reacties op het forum. Toch blijft hierbij nog steeds het gevoel aanwezig dat hiermee niet alles is gezegd, de SMS en forum reacties geven nog geen volledig beeld van de impact van het project in de publieke ruimte.
Receptie Onderzoek
Het doel met WatSpinoza? was om de Amsterdamse bevolking aan het denken te zetten over het gedachtegoed of in lijn met het gedachtegoed van Spinoza. Nu is het nadenken van personen iets wat erg moeilijk in kaart te brengen is, zeker als het gaat om personen in de openbare ruimte. Toch zijn er echter wel een paar bronnen die wij hier kunnen aanleveren om een indicatie te geven dat er veel meer met het project gebeurt dan in de traditionele cijfers terug te zien is. Een van de alternatieven die naast posters is gebruikt om de vragen te verspreiden zijn met vragen opgemaakte placemats, die bij een groot aantal in het project geinteresseerde restaurants zijn verspreid . Naar aanleiding van deze placemats heeft Mediamatic een kleinschalig onderzoek opgezet om te kijken hoe er hierop door mensen gereageerd werd. Er is gekozen voor deze situatie omdat het restaurant een redelijk controleerbare omgeving vormt waar mensen in een vergelijkbare situatie geplaatst zijn. We kunnen er bijvoorbeeld vanuit gaan dat de gasten op dezelfde manier geconfronteerd worden met de placemats. De openbare ruimte, hier bedoeld als de straat, vormt een veel onstabielere ruimte en maakt de onderzoekssituatie minder controleerbaar.
Uit de korte studie bleek dat de placemats meer dan 80% van de mensen bewust waren opgevallen en hetzelfde percentage gaf aan dat zij over de vraag hadden zitten nadenken. 68% van de mensen had bovendien over de vragen gepraat of gediscussiëerd met zijn of haar tafelpartner, hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat enkele mensen geen tafelpartner hadden en überhaupt niet de mogelijkheid hadden om over de vraag te praten. Als deze personen niet meegenomen worden in de berekening komt het percentage uit op 72%.
Toelichting Grafiek
Vraag 1: Is de vraag op de placemat u opgevallen?
Vraag 2: Wat was uw eerste reactie op het project?
Vraag 3: Heeft u over de vraag na zitten denken?
Vraag 4: Heeft u met uw tafelpartner over de vraag gepraat?
Vraag 5: Bent u van plan op de vraag te reageren via een van de alternatieven?
Nieuwe Inzichten
De resultaten van dit onderzoek bieden een interessante aanvulling op de bezoekerscijfers. De resultaten laten zien dat het project geslaagd is in haar opzet om de Amsterdamse bevolking aan het denken te zetten en de dialoog over het gedachtegoed van Spinoza op te starten. Doordat de dialoog echter voornamelijk plaatsvindt tussen het publiek zelf - als het ware in de prive-sfeer - en niet tussen Mediamatic en het publiek, is zij niet goed zichtbaar als naar bezoekerscijfers wordt gekeken. Dit wordt ondersteund door de resultaten van het onderzoek: slechts 5% van de ondervraagden gaf aan van plan te zijn te reageren via een van de aangeboden alternatieven (SMS, Web of Expositieruimte) daartegenover gaf 79% aan dit waarschijnlijk niet te zullen gaan doen.
Hoewel dit voor de binnenkomende reacties op een internetforum en de te verwachten bezoekers naar aanleiding van een placemat 'advertentie' jammer is, maken deze cijfers wel duidelijk dat de impact veel groter is dan bezoekersaantallen of forumreacties laten zien. De ratio van het aantal reacties (in de vorm van SMS, web, of bezoek) tot het aantal mensen dat door het project tot denken zijn aangezet is hier 16 maal (5% reageert terwijl 80% tot denken is aangezet). Al zou je vanuit deze gegevens doorredeneren dan zouden we bij 757 bezoekers en reacties uit kunnen gaan van 12.112 mensen die door het project tot denken zijn aangezet. Deze berekening gaat natuurlijk echter ver voorbij aan de diversiteit aan Spinoza-uitingen, beweegredenen van bezoekers en complexititeit van de werkelijkheid in algemenere zin. Het is zeer waarschijnlijk dat de ratio van nadenken versus reageren in het geval van de door de stad verspreidde posters nog veel groter is. Het contactmoment met de posters is namelijk veel korter dan dat bij de placemats en de reactiemogelijkheden waren slechts in kleine letters aangegeven onderaan de vragen. Het aantal mensen dat door het project aan het denken is gezet zal dan ook waarschijnlijk nog veel hoger liggen. Ondanks dit alles laat de berekening zien dat er een groot onbelicht gebied is als we alleen naar bezoekerscijfers kijken en dat de impact van een project zoals WatSpinoza? zich niet in dergelijke cijfers laat meten.
Dat er naast de bezoekersaantallen en forumreacties veel met project gebeurt is ook op andere manieren nog terug te zien, zo werd er bijvoorbeeld op een aantal blogs over project geschreven en kwam het project ook in de traditionele nieuwsmedia meermaals naar voren (Parool, Trouw). Ook waren er op andere internetfora dan het eigen WatSpinoza? forum discussies terug te vinden over het project en de vragen. Zo was er bijvoorbeeld op het forum van de Amsterdamse televisiezender AT5 een uitvoerige discussie terug te zien over de vraag die met WatSpinoza? op het Damrak werd gepresenteerd.
Tot Slot Spinoza
Wat we uit het voorgaande kunnen concluderen is dat de impact van het WatSpinoza? project niet in termen van bezoekersaantallen bepaald kan worden. Naast de activiteit in de expositieruimte heeft het grootste deel van het project zich eigenlijk hierbuiten afgespeeld. De expositie was niet de focus van dit project, daarom moet dit ook niet genomen worden als de focus van beoordeling. WatSpinoza? draait om het aan het denken zetten van mensen, mensen wakker schudden en kritisch laten kijken naar de samenleving waarin wij leven. In dit opzicht heeft het project zeker haar doelen bereikt. Naast de aanwezigheid in de openbare ruimte, heeft dit project zich eigenlijk vooral afgespeeld in de privé-ruimte. De mensen nemen de vragen mee om over na te denken of om over te praten met anderen. Het project speelt dan voor het grootste deel in de hoofden van mensen, waar het ook op gericht is als we kijken naar het doel van het project, het aanzetten tot denken. Dat het project terug komt op blogs en op andere internetfora, zoals het voorbeeld van het AT5 forum, onderschrijft dit idee: Mensen komen de vragen in de publieke ruimte tegen, hier is dan veelal geen directe actie via de mogelijkheden van SMS of het aangeboden WatSpinoza? forum, maar het project wordt meegenomen naar de eigen ruimten. In deze ruimten vindt de grootste discussie plaats: het internet forum waarop de gebruiker altijd zit en met bekende forumgebruikers discussies aangaat in het geval van dit voorbeeld, maar er zijn ook legio andere eigen ruimten waar het project naar voren kan komen. Zo wordt het project iets wat gedistribueerd speelt over verschillende publieke danwel niet publieke ruimten (met verkoop posters en blackboards kunnen de mensen het project helemaal meenemen naar waar ze willen). Het nadeel hiervan is dat de activiteit in deze situaties moeilijk in kaart te brengen is, het feit dat iets moeilijk in concrete statistieken te legitimeren is mag echter geen barriere vormen voor de productie van dit soort interessante en maatschappelijk relevante projecten.
