Parallax is een voorbeeldige performance met weinig, maar al te betekenisvolle woorden, dat voor alles een heftig, hartstochtelijk relatiedrama is. En als het doek na een uur valt is ook wat eerst vooral een oppervlakkige conversatie in een keuken leek, inmiddels uitgegroeid tot filosofisch debat in een conceptueel spiegelpaleis, een reflecterend theater vol van herhalingen.
Als betrof het een imaginair gesprek met Baruch de Spinoza.
In Parallax is niet de echte realiteit, maar die zoals we die ons herinneren aan de orde, primair vervat in die banale vraag, voor wie contact met een ander wil maken:
“….Zijn we elkaar al eens niet eerder tegengekomen?….”,
of:
“….Waar ken ik u toch van?...”
Met steeds toch weer die gelijke, teleurstellende antwoorden :
“Ik herinner me ’t niet goed meer.”
Of:
“…Wat verbeeldt u zich wel?....”
of:
“ Dat moet dan in achtentwintig geweest zijn…in achtentwintig of negenentwintig…”,
of welke andere positieve of negatieve variatie ook.
Ook Tashi en Hanin , Mariangela en Marianne spreken elkaar op die banale manier aan . Maar tegelijk blijken ze geobsedeerd door iets anders dat hen maar niet los laat. Stel je voor, ze hebben het met eigen ogen gezien: tussen zo en zo laat, is die ene, anonieme persoon, die op dat ene tijdstip met een vrouw een gebouw binnen ging, binnen de kortste keren er weer met een andere vrouw naar buiten gekomen.
Oei! Ook zoiets banaals: vier volwassen personen die zich vast hebben gebeten in een gebeuren van niks, om er toch in hun spaarzame, steeds weer herhaalde dialogen alsmaar op terug te komen, alsof ze dat alles aan een kritisch onderzoek onderwerpen. In deze mix van suggestieve praatjes en een al dan niet vermeend geheugenverlies kunnen ruzietjes tussen M. en T., of tussen H. en M. niet uitblijven. De sfeer tussen M., M, T. en H. is soms ijzig, hard, surreëel. Ze zijn koele kikkers die whisky als water drinken, en dan vooral ook naar buiten staren, net boven ons uit, of letterlijk in ons gezicht. En zich er niks van aantrekken dat er maar weinig ontwikkeling in hun handelen steekt, liever daaruit inspiratie halen.
Je blijft met de vraag naar de waarheid zitten, naar de identiteit van die vier figuren: wat hebben ze met elkaar? doen ze het met elkaar? is er soms een fataal ongeluk gebeurd? In ieder geval is jaloezie bij dat kennelijke geheugenverlies duidelijk aanwezig, En zo groeit wat aanvankelijk een akkefietje leek, langzaam uit tot een serieuze affaire die ook jou niet meer los laat. En dan wordt Parallax meer dan een performance waarin het toneeldrama als drama wordt gepersifleerd.
Want daar op het toneel wordt de actie door iets heel heftigs gedreven. Maar wat dan?
Is het alleen een mogelijke verborgen liefdesaffaire die alles in beweging zet, of speelt misschien ook die parallax uit de titel nog een rol?
Een complexe parallactische wereld.
Parallax is een voorstelling van kijken en bekeken worden. Het publiek wordt door de dames Mariangela, Marianne en de mannen Tashi en Hanin in een spel van aantrekken en afstoten betrokken, zonder dat er veel gebeurd. Hoe vaak Hanin ook maar weer een glas water vult, als om alles weer opnieuw in te zetten, hoe verleidelijk ook de meiden zich op de stoel kronkelen, de waarheid wil maar niet aan het licht komen. De dialogen worden steeds weer opnieuw met subtiele variaties hernomen, de bewegingen van de acteurs vertonen wat meer verschillen, maar zijn verwant. Heen en weer stappen, zitten en opstaan, benen gestrekt over de stoelleuning, steeds dezelfde toonzetting, ingehouden, vaak herhaald, tot soms plotseling iemand op de vloer valt, of zomaar in lachen uitbarst. Lachen als een mechanische bezigheid.
Vier marionetten, vier aan een voor de kijker beklemmend ritueel vastgeklonken personages.
Achteraf lees je wat de regisseur Ivanova daarover zegt, en kun je alsnog reconstrueren wat je heb meegemaakt. Dat is even schrikken! Dat het podium aan twee kanten voor het publiek open staat, is geen toeval, maar bedacht om twee vrije, gelijktijdig afspelende performances te vertonen.Twee blikrichtingen , niet helemaal van elkaar gescheiden, maar zoals Ivanova zegt, op “simbiotische wijze” in elkaar verweven, aaneen “gemorft” . Maar die wel liefst apart gezien moeten worden. Dus Parallax is misschien ook wel een liefdesdrama, maar vooral en vehikel om haar wiskundige obsessie vorm te geven. Een obsessie die in het gebruik van parallaxen uitgeleefd wordt.
Parallaxen?
Je bladert, achteraf, in een woordenboek naar de betekenis van parallax, een begrip dat meestal gebruikt wordt bij het meten van afstanden van de sterren tot de aarde. Dan zoek je Euclides Optica op, vind propositie 54, waar Ivanova ook geïnspireerd door werd, en realiseer je hoe die oude “bewegings parallax” in de stereometrie - waarbij de schijnbare snelheid van de sterren bepaald wordt door de afstand, ze bewegen langzamer naarmate ze verder weg zijn – ook voor haar “sterren” op het toneel geldt.
Ah, dus in Parallax brengt Ivanova dus niet de afstand tot de sterren, maar de afstand tot haar “sterren” in kaart. Hoe ver verwijderd en onder welke hoek krijgen we Mariangela, Marianne , Tashi en Hanin in beeld? Die “verschilzichten” in kaart brengen, de hoeken waaronder we haar sterren bekijken. Zodat een tweede bezoek op een andere plek met de “verschilhoeken” tussen podium en de spelers in zicht, door de regisseur aanbevolen wordt! Zodat je de “twee onafhankelijke tijden” die in “twee verschillende perspectieven” tot een parallax voeren, ook werkelijk zult ervaren.
Ivanova werkt in de schaduw van Euclides – en kennelijk ook nog in die van Einstein. Het klinkt wat hoogdravend, maar met haar spel van parallaxen weet ze wel degelijk “wiskundige” magie op het toneel te brengen. Alsof ze met hen een vluggertje schaak speelt, met de acteurs en de stoelen als de schaakstukken, om vervolgens die partij steeds opnieuw te analyseren, van links en rechts, van onder en boven bekeken. Ivanova noemt het zelf iets als muziek componeren of het monteren van een film. Maar het heeft ook wel iets van een stoelendans, zoals de spelers regelmatig hun dialogen en houdingen uitwisselen en overnemen. Met een beetje fantasie kun je via die ingecalculeerde stoelendans al de tweede “parallax” voorstelling bekijken. En dan openen zich steeds verdere perspectieven en parallelle lijnen die regelmatig tot nieuwe structueren kunnen uitgroeien. Want dat in Parallax sprake is van niet slechts twee, maar van een x-aantal perspectieven, is ondertussen wel zeker.
Intermezzo : ”Are U safe, Tashi?”
Zhana Ivanova zet het bewustzijn van spelers en publiek onder haar spannende artistieke impuls. Ze laat je een uur lang door haar acteurs observeren en uit de tent lokken. Acteurs zijn hier regelmatig de passieve groep, het publiek speelt dan de hoofdrol. De ogen van de spelers zijn als digitale cameras die ons gedrag vastleggen, onze blikrichtingen pijlen, onze plek observeerden en die gegevens allemaal ergens opslaan.
Maar moeten wij, het publiek, nu ook, net als de spelers, de aanwijzingen van de regisseur volgen? Of kunnen wij toch beter die door Ivanova van de Euclidische geometrische lijnen afgeleide nieuwe artistieke functies vergeten? Parallax gewoon bekijken als en in eenvoudige teksten en korte dialogen opgezette voorstelling, zoals Isabella Cota Schwarz dat wil.. …“intrigue, guilt and oblivion mixed with carmine lipstick and tense looks….. gaps between these elements were to be filled by the audience, to create a story of their own.” . Zodat je het niet alleen hoeft te hebben over hoe waarschijnlijk hier sprake is van jaloezie in een liefdesaffaire , maar dat je voor de lol ook maar een moordcomplot ter sprake brengt om zo Parallax extra spannend te maken!
Mijn eigen verhaal zou dan gaan over die allerbeklemmendste ogenblikken uit Parallax, als de eenzame Tashi Iwaoka steeds maar weer de vraag stelt,
“Is it safe?”.
“Is it safe, Mariangela?”, “Is it safe, Marianne ?”, “Is it safe, Hanin?”
Tot mijn schrik hebben de aangesprokenen er geen antwoord op. Ze staan daar, zitten wat, flikflooien wat, nerveus schaterend, voortdurend water serverend, en bewegen als trekpoppen, maar een antwoord op die minimale vraag biedt hun scenario eenvoudig niet.
Begrijpen ze dan niet waarom Tashi, plotseling op de grond lag? Struikelde hij? Of deed hij het bewust? Een protest tegen het feit dat zijn vraag genegeerd werd? Waarom? Wanneer? Alsof ze niet begrijpen dat die enigmatische Tashi werkelijk niet “safe” is, omdat Ivanova de tekst niet in dienst van de spelers, maar de spelers in dienst van de tekst gesteld heeft. Zo is Tashi letterlijk lichamelijk en geestelijke tot die enkele steeds herhaalde vraag “is it safe?” gereduceerd. Zijn staan, zijn lopen, altijd rechtlijnig – behalve als hij het plotseling de grond opzoekt - al zijn bewegingen zijn functies van die vraag. (Zoals ook Hanin die steeds maar opnieuw een waterglas vult, eerst als een persiflage of een jaren vijftig “whisky - neuroot”, maar dan plotseling in een type Guantanamo Bay ondervrager verandert.)
“Is it safe?” als een telkens angstaanjagender vraag, waar we het antwoord nog steeds niet op weten.
“Are u safe, Tashi?”
Spinoza en de caleidoscoop.
Maar de vraag is natuurlijk , wat Parallax eigenlijk met “WieSpinoza?” van doen heeft, en hoe Mariangela, Marianne , Tashi en Hanin zich met Spinoza verhouden.
Het antwoord wordt meteen duidelijk als we Spinoza niet als de filosoof alleen, maar vooral als de lenzenslijper benaderen.
Dat het vanuit twee verschillende perspectieven aanschouwen van Parallax , “ terug te vinden (is) in Spinoza’s geschriften”, zoals Ivanova beweerd, is immers de halve waarheid.
Natuurlijk maakt haar veel – dimensionale opeenstapeling van parallaxen ook een onmiddellijk contact met het filosofische werk van Spinoza. Ook als schrijver is Spinoza een veelgebruiker van (on) gelijktijdige metaforen. De geometrische opbouw van zijn beroemdste werk, de Ethica , is daarvan een prachtig voorbeeld. Als wetenschappelijke uiting is die vorm misschien nogal curieus – hoe kun je in godsnaam de moraal als een Euclidische, geometrische wereld beschouwen? Heeft Ivanova daar ook haar parallax terug kunnen vinden? -, maar als artistieke metafoor is die ijzersterk.
Maar Parallax kan niet zonder de andere Spinoza, die als lenzenslijper werkzaam was voor de dagelijkse kost. Een in zijn dagen nieuw en avontuurlijk en intellectueel beroep, waarin zijn geometrische aanleg natuurlijk voortdurend te pas kwam. Eerder dan de filosoof Spinoza zou de lenzenslijper Spinoza, oog in oog met Parallax , de kwaliteiten ervan kunnen waarderen. Want voor de lenzenslijper Spinoza was die “more geometrico” , waarin de schrijver zijn morele verhandeling wikkelde, meer dan een metafoor, het was zijn dagelijkse bezig zijn. We weten natuurlijk niet hoe Spinoza zijn lenzen behandelde, en wat hij daar aan artistieke ervaringen heeft beleefd, wel is het duidelijk dat dit handwerk hem voor zijn filosofie belangrijke vaktermen opleverde.
Het is een wonderlijke ervaring, hoe Parallax, dat Ivanova zelf in een tweedelig perspectief presenteert, plotseling in het licht van Spinoza een multi – dimensionale, perspectivische uitstraling krijgt. Wat begint op het toneel in een zaal zonder spiegels – uitgezonderd twee donkere spiegels aan de wand - , is uiteindelijk een paleis met een oneindig aantal spiegels. Een glazen huis met spiegelruiten overal, waarin alle genres en sferen door elkaar zijn opgestapeld, maar dat toch helder als een kristal blijft . Met een supersnelle verwisseling van de posities van de parallaxen , die voortdurend binnenste buiten getrokken worden.
Of hoe heet nou toch een geometrische figuur die ontstaat als je een oneindig aantal parallaxen opeenstapelt? Is dat niet een caleidoscoop?
Caleidoscopisch en parallactisch zijn in ieder geval de dialogen, de bewegingen en perspectieven van Parallax. Een heftig relatiedrama dat zich kan ontwikkelen als een drama in een x-aantal parallexe bedrijven, in de schaduw van de lenzenslijper Spinoza.
Mediamatic in Marienbad, Marienbad in Mediamatic.
Maar misschien meer nog dan met Spinoza is Alain Renais film “L’Année Dernière a Marienbad” (1961) met Parallax verweven. Er is inmiddels een DVD van uit, maar op een of andere manier heeft Marienbad de afgelopen decennia ook overleefd in zwart-wit reproducties in grauwe tijdschriften. In die gestalte leefde Marienbad voort als een soort artistieke porno – cinema, die door ontelbare kunstenaars werd gebruikt, misbruikt, geciteerd of gewoon geplunderd. Parallax is vooral een hommage aan deze klassieke film. Ivanova heeft het filmscenario van Alain Robbe-Grillet in Parallax geparafraseerd, en zo een Mediamatic Marienbad neergezet dat het fictieve kasteel uit het Tsjechische Marienbad – dat overigens grotendeels gefilmd werd in kasteel Nymphenburg in Munchen – in herinnering roept. En net als in Parallax wordt in Marienbad de werking van het geheugen op de proef wordt gesteld. Ook hier een man die een vrouw van een eerdere liefdesverhouding probeert te overtuigen. En ook hier die steeds terugkerende vraag, of
“ we elkaar niet al vorig jaar gezien hebben?” .
Aangeprate herinneringen of feiten? In haar kruising van Marienbad en Mediamatic, heeft Ivanova Robbe-Grillet’s dialogen - en de stiltes ertussen - een prachtige restyling gegeven. De klassieke stijl van toen - heren in smoking en strikdasje, die dames in jaren vijftig jurken – is vertaald in de casual kleding van nu. De wat wazig, vervaagde beelden uit de oude film krijgen in dit glanzende zwart en wit, toch iets als een uit het collectief bewustzijn opgehaald verleden. Zo bezit Parallax zelfs de filmische kwaliteiten van Marienbad, , alsof de voor de film gebruikte nieuw type lenzen, die voor – en achtergrond gelijkelijk scherp in beeld houdt, in haar performance verwerkt zijn.
Parallax zet Marienbad opnieuw in scène , en laat de oorspronkelijke filmsterren kennis maken met de hedendaagse acteurs. Waarbij juist die korte, steeds herhaalde begroeting
– “waar hebben we elkaar tioch eerder ontmoet” –
een superieure verbinding vormt. Prachtig hoe de personages die in Marienbad met letters als X.Y.Z en M worden aangeduid - Delphine Seyrig, Giorgio Albertazzi, Sacha Pitoeff en Francoise Bertin - hier kennis maken met Mariangela, Marianne , Tashi en Hanin om, nu gezamenlijk, die vraag naar het verleden te beantwoorden. De oude en de nieuwe mise-en-scène en dialogen vermengen zich tot een nieuwe versie.
We luisteren even mee bij deze kennismaking:
“ ….Wij zijn elkaar al eens tegengekomen….Ik herinner me ’t niet goed meer. Dat moet dan in achtentwintig geweest zijn…in achtentwintig of negenentwintig…”,
zegt de een, en de ander ver weg in gedachten, antwoord:
“…de dagen die wij, zij aan zij, beleefden en die allemaal op elkaar leken..”
“Bent u hier nog niet zo lang?”
Ivanova mengt de dialogen uit Marienbad met die van Marienbad, en zo ontstaan in deze ontmoeting allerhande onvermoede parallaxen Hier ligt het hoogtepunt van haar performance, nu we plotseling verzeild zijn in een ontelbare veel –dimensionale parallax wereld.
Plotseling staan we ook ingeschreven in het scenario van Marienbad:
“U bent altijd dezelfde. Het is alsof ik u pas gisteren heb verlaten.”,
hoor ik mijzelf tegen een der spelers zeggen…
“Wat is er na al die tijd van u geworden?”,
antwoord hij me
“Niets, ik ben al die tijd dezelfde gebleven.”,
repliceer ik hem.
Zo zet Parallax – Marienbad de geometrische werelden aan het werk. Die ontelbare ontmoetingen tussen de levende en voorbije personages, onderling levert een onverwachte spanning op. Marienbad is immers een film met een hoofdrol voor de camera. Robbe-Grillet laat daar in zijn scenario daar geen twijfel aan bestaan, en Resnais in zijn regie al evenmin. De camera beweegt zich gewoon als een levende speler tussen de andere spelers, is duidelijk in het verhaal betrokken. Bemoeit zich overal mee, mengt zich in gesprekken.
Net als Parallax is ook Marienbad verwant aan Spinoza’s werk, is een voorstelling vol geometrische variaties. Dat wisten we niet voordat Ivanova ons dat onthulde. Waar in de ontelbare teksten over Marienbad is de term parallax ooit gevallen? Ivanova leert ons hoe die soms hinderlijke aanwezigheid van de camera een geheime missie volbrengt. Dat de camera soms de aanwezigen wegdringt om zo een prachtige parallax op te roepen.
Parallax is een onaangekondigde reanimatie van betrekkelijk kort frament uit Marienbad, een tot een uur uitgerekte “filmscène” is van Marienbad. Parallax is een variatie op een essentieel ogenblik uit Marienbad, dat als het ware vertraagd en vanuit meerdere gezichtspunten steeds opnieuw wordt herhaald.
In Parallax schrijft Ivanova, met als slogan ”I am a camera”, ons ook voor aan welke regels onze blikken moeten gehoorzamen als we naar Marienbad kijken. Het moeten variaties zijn op de geometriesering van de wereld die ze nastreeft. Want onze blikrichting ziet ze als een instrument om tot een veel – dimensionale opeenstapeling van haar wiskundige inventies te komen.
Paul Groot
1 De foto-onderschriften en andere citaten aangaande Marienbad zijn allemaal genomen uit: Alain Robbe-Grillet, Verleden jaar in Marienbad, vertaald door Jan Blokker, 1962, Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam.
Concept en regie: Zhana Ivanova performance: Mariangela Tinelli, Marianne Langenegger, Tashi Iwaoka en Hanin Msellek decor: James Beckett en Isaac Carlos coproductie Mousonturm - Plateaux Festival / Frascati Producties / Mediamatic / DasArts Amsterdam
