Operation Re-store World

Vergroot

Meestal vervelen deze ventjes zich daarbij te pletter, maar de laatste jaren zien ze steeds meer dingen waar ze giechelig van worden. Ze zien hoe er in Australië een embryo, en ergens anders grammofoonplaten met opnamen van Glenn Gould de ruimte in worden geschoten. Ze zien, onder grote hilariteit, een blok beton met de beste boeken 'of all time' naar de bodem van de Stille Oceaan zinken. Ze zien het Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci in de aardbodem verdwijnen, gevolgd door Ushering in Banality van Jeff Koons. Ze zien hoe ergens een 'afgevaardigde' een doos met floppy's en disks vol werelddata een spleet in een rotswand inschuift. Ze zien hoe op een geheime plek 'representatieve soorten en ludieke uitwassen' in bunkers worden verschanst. (Een oude vrouw met een uitgedroogde cactus in haar hand wordt onder schamper gelach teruggestuurd. Een Indiaan, een AIDS-lijder en een berggorilla bieden verzet tegen hun inlijving – tevergeefs, zij staan wel op de Lijst.) De kereltjes slaan zich op hun buiken van plezier...

Al deze waanzinnige, op de toekomst anticiperende scenario's worden nu uitgedacht of uitgevoerd. Wie niet oppast, wordt ingezet als figurant of begrafenisondernemer van een opgegeven cultuur die zich alleen nog bekommert om het oppoetsen, veiligstellen en inventariseren van haar erfenis. Overtuigd van haar universele belang als deze cultuur is, toont ze zich edelmoedig door zich als erfgoed te 'prepareren' en dat dan tenminste te behoeden voor de Ondergang. Het nageslacht, of 'bezoekers van buiten', wordt een modelpatrimonium aangeboden met alles erop en eraan, het liefst schaal 1 op 1. Het motto luidt: redden wat er te redden valt, niet voor ons, maar voor hen die komen gaan. Het uur en ogenblik der Lijsten, van de boedelbeschrijvingen en manische opsommingen is aangebroken. Alsof de cultuur aan het dementeren geslagen is, en een constante geheugensteun behoeft, wordt de ene 'checklist' na de andere geproduceerd. Wie of wat erop staat, kan het verder wel vergeten.

Wat de groene mannetjes bijvoorbeeld ook zien, maar wat nog onvermeld bleef: hoe in Frankrijk iemand van het World Heritage Committee een World Heritage-tekstbord en -embleem bij de Grot van Lascaux timmert, hoe op 409 andere plekken, genoteerd op The World Heritage List, soortgelijke idiote handelingen worden verricht. The World Heritage List is echt: er wordt al sinds 1972 aan gewerkt door The World Heritage Committee, een UNESCO-orgaan, met als doel het mondiaal natuurlijk en cultureel erfgoed te omschrijven en een lijst op te stellen van lokaties en monumenten die van zo'n buitengewoon belang en zo'n algemene waarde geacht worden dat de bescherming ervan de verantwoordelijkheid van de gehele mensheid is.

Vergroot

1 de World Heritage files van UNESCO waar ik uit citeer, vond ik op het Internet toen ik vanuit de Digitale Stad een wereldreis maakte (menu Centraal Station) en onder Internationale Organisaties icomos koos.

De Operational Guidelines en de volledige World Heritage List zijn er ondermeer te vinden.

Opeens worden wij persoonlijk opgezadeld met de Piramiden van Egypte, de Grand Canyon in Colorado, met de Taj Mahal, met de Machu Pichu van de Inca's. Met de Notre-Dame, met de Kathedraal van Aaken, met Vaticaan Stad, met de stad Potosi in Bolivia, met het centrum van Florence, met de Chinese Muur en met de Tyr in Libanon, met alle Barokkerken op de Filippijnen, met, notabene, het Vrijheidsbeeld in New York... Amsterdam (inclusief die oude, net opgegraven muur), het huis waar je geboren bent, de Betuwe, alle McDonalds, Sarajevo, heel België, kunnen we met een gerust hart naar de kloten laten gaan. Zij staan niet op De Lijst.

The World Heritage's World

Het World Heritage-project is een groots voorbeeld van een vorm van conservering waarin Staten of staatsorganen zich opwerpen als beschermers en redders van cultuur en natuur, onder het mom van 'dringende noodzaak'. Save the world! Zij hameren op 'onze' wens naar een erfgoed, met dubieuze, voedende termen als 'trouw', 'schuld' en 'glorie'. Maar het voorbereiden van een erfgoed kan tegelijkertijd worden opgevat als een testamentaire enscenering van de dood: de georganiseerde fixatie op het Nalatenschap, dat pas na de dood in al haar pracht kan worden onthuld, spoort in werkelijkheid aan tot het plegen van collectieve euthanasie.

De 123 staten die de Convention for the Protection of the World Cultural and Natural Heritage onderschreven, kunnen plekken en monumenten nomineren. Vervolgens besluit de Committee, bestaande uit 21 specialisten, of het werkelijk gaat om de cultural and natural wonders die deel uitmaken van The World Heritage. Architectonische monumenten komen in aanmerking, beeldhouwwerken, schilderijen, grotschilderingen en, al of niet bewoond, historische regio's of stadscentra, traditionele dorpen, maar ook hedendaagse architectuur, alswel natuurmonumenten of natuurlijke plekken die aan bepaalde fysische en biologische kenmerken voldoen. Dan is er de List of the World Heritage in Danger, waarop een plek of monument geplaatst kan worden als het in groot gevaar verkeert, door natuurlijk verval bijvoorbeeld, of door oorlog. (Jij crepeert, we kunnen je niet helpen, maar misschien staat je huis wel op de Lijst.)

In een testament kan de erflater de grilligste vonnissen vellen en de meest irreële eisen stellen. Zo lezen we in de Operational Guidelines van het World Heritage-project dat een genomineerd monument niet alleen materieel authentiek moet zijn, maar ook een unieke artistieke prestatie, een meesterwerk van de scheppende geest; (...) die in een bepaalde periode of binnen een cultuurgebied ergens ter wereld grote invloed hebben uitgeoefend op ontwikkelingen in de architectuur, monumentale kunst of stedebouw en landschapsarchitectuur; of op unieke of althans buitengewone wijze getuigen van een verdwenen beschaving... 'Natuurlijke bezittingen' zijn van universeel belang als ongeëvenaarde natuurlijke fenomenen, formaties of landschapselementen, bijvoorbeeld, uitzonderlijke voorbeelden van de belangrijkste ecosystemen, gebieden van exceptionele natuurlijke schoonheid of bijzondere combinaties van natuurlijke en culturele elementen...

Vergroot

Zo toont het World Heritage-project zich een ouderwets museum, met uit de vorige eeuw stammende waardenstelsels en criteria. In haar 'collectie' neemt ze enkel en alleen `authentieke meesterwerken' op, die op hun beurt zo gaaf en compleet mogelijk moeten zijn: bijvoorbeeld, een 'ijstijd'gebied dient de volgende elementen te omvatten: het sneeuwveld, de gletsjer zelf, en voorbeelden van slijppatronen, afzetting en kolonisatie (striaties, morenes, beginstadia van vegetatiesuccessie, etc.). De Guidelines melden dat al te beschadigde monumenten of plekken niet in aanmerking komen, dat 'doublures' gemeden dienen te worden, dat er naar een balans tussen het culturele erfgoed en het natuurlijke erfgoed gestreefd moet worden. De Lijst kent geen formele limiet - als in een echt museum kunnen meesterwerken ten alle tijde ontdekt worden en naadloos in de collectie worden gevoegd, die eindeloos is als de tijd. Als in een echt museum worden eenmaal tot de verzameling toegelaten 'stukken' beschermd door een gepaste 'bufferzone': een omringend terrein aan het gebruik waarvan beperkingen verbonden zijn, zodat er een extra laag van bescherming ontstaat... De World Heritage-objecten worden vervolgens geïdentificeerd met het speciaal ontworpen 'World Heritage Emblem' (dat zo geplaatst dient te worden dat het de aanblik van het object niet schaadt). Ter informatie en educatie van het publiek wordt er gewerkt aan de vervaardiging van plaquettes ter ere van het feit dat een object in de World Heritage List is opgenomen. Deze plaquettes zijn bedoeld om binnen- en buitenlandse bezoekers ervan in kennis te stellen dat de betreffende lokatie van bijzondere waarde is en in die zin door de internationale gemeenschap erkend wordt. Anders gezegd, het is een plaats van buitengewoon belang, niets slechts voor één land, maar ook voor de gehele wereld. Deze plaquettes dienen echter nog een tweede doel, namelijk het publiek bekend te maken met het World Heritage concept en de World Heritage List. (Eindelijk wordt duidelijk dat 'Wij de Wereld' de wereld de baas zijn. Er bestaan geen minderheden - of zij bezitten geen cultuur - die zijn van 'Ons de Wereld'.) Als een museum wil The World Heritage zich als een samenhang presenteren, waarin de 'werken' passen in de orde van een evolutionaire wereldgeschiedenis, waarvan zij de waarheidsmomenten reflecteren. The World Heritage veegt de vloer aan met My World Heritage, met Your World Heritage, met Their World Heritage. Maar door de nadrukkelijkheid waarmee het zich als concept presenteert, is het zowel een negentiende-eeuws als een hypermodern project. It's a World Heritage's world.

De Vermickeymousing van de Geschiedenis

The World Heritage als toeristische fun-route – Baedeker, pionier van de moderne reisgids en uitvinder van het 'sterretjes systeem' ter waardering van de cultuur, zou er van dromen – is maar één van de projecten ter musealisering van de wereld. In het kweken van een zo gaaf en compleet mogelijk, 'voorbeeldig' erfgoed wordt niet alleen het verleden, maar ook het heden en de toekomst 'alvast' betrokken. Zorg, redding en bescherming: dingen worden monumenten, natuur wordt reservaat, kennis wordt informatie en data, mensen en levensvormen worden modellen of toonbeelden. De zaken stapelen zich op, de archieven puilen uit, de databanken vermenigvuldigen zich. Er wordt niet alleen gewerkt aan het conserveren en restaureren van cultuur en natuur, in de vorm van (openlucht)musea, dierenparken, wildreservaten, reservaten voor volkeren of rassen, beschermde natuurgebieden, monumentenzorg, georganiseerde herdenkingen van gebeurtenissen of personen, etc... Ook technologie en industrie komen voor monumentalisatie in aanmerking: The International Committee For the Conservation Of The Industrial Heritage TICCIH, in 1978 opgericht in Zweden, propagandeert internationale samenwerking op het gebied van conservatie, onderzoek, documentatie en presentatie van 'our industrial heritage'. ''Dit omvat de tastbare overblijfselen van het industrieel verleden, zoals bijvoorbeeld landschappen, lokaties, structuren, fabrieken, outillage, produkten en overig los en vast toebehoren, alsmede de relevante documentatie, waaronder zowel verbaal en beeldend materiaal als geregistreerde herinneringen en meningen van de mannen en vrouwen die erbij betrokken geweest zijn.

2 De TICCIH-files vond ik ook onder icomos.

Tegelijkertijd wordt het dagelijks leven op grote schaal gedocumenteerd en gearchiveerd, als een aan het leven parallel lopende actie. In Zweden begon men begin jaren 70 een nationaal project, SAMDOK genaamd, dat zich ten doel stelde de dingen, uit het Zweedse huis-tuin-en-keuken-leven, op gestructureerde wijze gelijktijdig aan hun gebruik te verzamelen en vast te leggen, om het nageslacht een zo nauwkeurig, gedifferentieerd en representatief mogelijk beeld van het Zweedse leven na te laten.

3 lees over SAMDOK bijvoorbeeld het artikel van Klaus Weschenfelder, genaamd 'Museale Gegenwartsdokumentation – Vorauseilende Archivierung' in: Zeitphänomen Musealisierung, Wolfgang Zacharias (Hg.), p.180-188.

Maar ook buiten Zweden leggen steden archieven aan, waarin alles wat voor de toekomst van belang wordt geacht van dag tot dag wordt opgeslagen.

Vergroot

Er wordt op de toekomst vooruitgelopen, dingen uit het heden worden museumklaar' gemaakt om het erfgoed 'up to date' te houden, of voor later bewaard, bijvoorbeeld in de vorm van in vitro conservering en genenbanken. En dan zijn er de verbijsterende projecten die in grootscheepse ensceneringen het heden en/of verleden reconstrueren en naspelen. De ecokas Biosphere II in Arizona laat in het klein zien hoe het was toen alles biologisch nog 'klopte'. Als het Einde der Tijden aanbreekt mogen selectieve gezelschappen in dergelijke kassen overleven op Mars. De recente, dramatische ontwikkelingen rond Biosphere II illustreren onverbloemd de versmelting van wetenschap, fictie en amusement: twee ex-bewoners gooiden de luchtsluizen van de Kas open om de nieuwe, 'tweede generatie' bewoners van een vermeende verstikkingsdood te redden. En federale agenten bezetten het terrein in opdracht van de financier van de Biosphere, de miljardair Edward Bass (tevens de grootste aandeelhouder van het Disneyland-consortium!), die het oorspronkelijke management van financieel en wetenschappelijk wanbeheer beschuldigt.

Het geplande thema-park Disney's America zal de geschiedenis van Amerika in 6 episodes - één ervan is de vernietiging van de oorspronkelijke bevolking - na gaan spelen. (In Amerika stellen tegenstanders van dit project dat het de geschiedenis 'vermickeymouset'. Voorstanders wijzen op de werkgelegenheid die het kan scheppen. Stel je voor dat werkeloze Indianen zichzelf dan misschien nogmaals kunnen laten uitroeien...) In het onlangs geopende history-park Archeon (Drie miljard jaar in één dag beleven) te Alphen aan de Rijn begint met een knal de wereld opnieuw. De 'bewoners' (Zelfs de bewoners zijn echt) oefenen er constant 'authentieke' bezigheden uit alle tijden uit. (Een leutig link spel: Straks worden de Amsterdammers gedwongen om in het toeristenseizoen typisch Amsterdams te doen, om op terrasjes te zitten of huizen te kraken... Maar doen ze dat niet al?) Zowel in het World Heritage-project als in al deze dolle pretparken culmineert het streven naar of het beschermen van authenticiteit juist in de opperste kunstmatigheid. Het zijn werelden, achteraf-utopieën, waarin alles vergeten kan worden in de werveling van het spektakel. Maar misschien zijn het daarom ook plekken waar mensen ongegeneerd van deze tijd kunnen zijn.

Conserveren als Politieke Strategie

Het manische bewaren, 'rewinden' en reconstrueren van de geschiedenis is zowel pathetisch en lachwekkend als verraderlijk en verontrustend. Pathetisch en lachwekkend omdat het een onderneming betreft die op niets uitloopt en precies het omgekeerde bewerkstelligt van wat ze beoogt: alles verklaard tot 'world heritage', wordt buiten spel gezet. Verraderlijk en verontrustend omdat het misschien wel om de voltrekking van een politieke strategie gaat, die ons bedwelmt en meesleurt in een amnesisch delirium, of in een vreselijke tautologische gaap. Het bewaarproject weet zich voor te doen als logisch, als barmhartig en 'goed', zelfs als noodzakelijk. Alles en iedereen wordt er als vanzelfsprekend in meegesleurd. Maar wat goedschiks lijkt, zou dus wel eens kwaadschiks kunnen zijn. Al wordt het voorgedaan als een natuurlijk en universeel verlangen, het bezeten bewaren, restaureren en reconstrueren van dingen, de museale omgang met de wereld, lijkt vooral van onze tijd en specifiek van de Westerse cultuur. Ooit werd alleen dat bewaard wat nog een directe en levende band met het heden had. Al het andere kon vergeten of vernietigd worden. Dat ruimt flink op en verklaard gedeeltelijk waarom er in vroeger tijden – nog steeds in andere culturen of wat ervan over is – zo 'onvoorzichtig' omgesprongen werd met de kostbare 'monumentale' materie. Er werd nooit willens en wetens geschiedenis (of toekomst), 'gemaakt', maar als het heden erom vroeg, werden de zaken met een gerust hart afgebroken of `gerecycled' en ingezet voor nieuwe doeleinden. Het verleden kon op symbolische, in materieel opzicht vaak onzichtbare wijze voortleven en geconserveerd worden, terloops aanwezig zijn, of simpelweg geen rol van betekenis meer spelen.

Wat begon als het verzamelen en exposeren van materiële referenties ter legitimatie van een nieuwe burgerlijke maatschappij op zoek naar een afleesbaar verleden, ontaardde in een obsessief bijeenschrapen en opgraven van alles. Het historische bewustzijn op drift: niet alleen het verleden, maar ook heden en toekomst zijn effecten of scenario's geworden van het museum, dat zich naar buiten toe heeft uitgebreid en zich in het leven heeft genesteld. (Terwijl het nota bene voorheen nog een ideaal was dat het leven het museum in zou sijpelen, heeft de orde van het museum zich meester gemaakt van het leven.)

Vergroot

De weigering om te (laten) verwoesten is van onze tijd en probeert de snelle vernietigingsmachine waar de vooruitgangsfilosofie door aangedreven wordt te compenseren. Tegelijkertijd produceert die filosofie het 'verleden', nodig om zich als nieuw, als voortgang te kunnen presenteren. In die zin is het bewaren een politieke strategie in dienst van het beheren en controleren van het heden en het voorbereiden van de toekomst. In die zin is het één van de grote twintigste-eeuwse industriële activiteiten, en evenals produktie en informatie onderworpen aan `overload', aan hypertrofie, accumulatie en buitensporigheid. (Bij paranoia instituten als de CIA, of bij andere grote bedrijven is die surveillerende en controlerende functie van het opslaan klinkklaar. De CIA maakt dagelijks satellietfoto's van de wereld, en in haar World Book of Facts houdt ze de gesteldheid en het reilen en zeilen van elk land ter aarde nauwgezet bij. Het verhaal gaat dat ze ook alle mogelijke literaire scenario's en plots verzamelt, om maar op alles voorbereid te zijn... Een thriller zou ooit eens `echt' kunnen worden. Evengoed verzamelen multinationals vaak zoveel mogelijk data over andere bedrijven, ook om `verrassingen' voor te zijn.)

Stand-In

Met de snelle ontwikkeling van het electronische geheugen breidt het domein van wat bewaard kan worden zich oneindig uit. Er worden databanken voor alle denkbare aspecten van het leven gecreëerd en eeuwenoude, stoffige archieven worden overgezet op de modernste informatiesystemen. Het Archivo General de Indias te Sevilla herbergt honderdduizenden historische bronnen, in de vorm van decreten, instructies, brieven, voorschriften, processtukken, landkaarten, petities van Indiaanse dorpshoofden, etc., met betrekking tot de historische banden tussen Spanje en haar voormalige koloniën in Latijns-Amerika. Het archief wordt nu volledig gedigitaliseerd. De manuscripten worden op interactieve, optische beeldplaat vastgelegd, niet alleen om de originele collectie te beschermen (het verleden voor de toekomst te behouden – weer schiet het heden er bij in), maar ook om hun toegankelijkheid voor de onderzoeker te vergroten: de door de tijd getekende documenten laten zich via de computer op het scherm 'nettoyeren' (vlekken kunnen gewist, kreukels gladgestreken, kleuren gewijzigd, letters vergroot of verkleind worden, etc...). In zekere zin wordt een 'besmette' en beladen episode uit de geschiedenis zo ontdaan van haar bloed, zweet en tranen, en een valse air van onschuld aangemeten. In de ondraaglijke lichtheid van het data-rijk worden de dingen ontdaan van hun zwaarlijvig- en zwaarwichtigheid: als 'bits' en 'bytes' lijken ze allemaal op elkaar. Het gaat er niet om of de originelen de waarheid zouden spreken, maar dat die verdwijnen in een retoucheerbaar 'beeld': door de verdubbeling worden ook de originele manuscripten kunstmatig. Tegelijkertijd verschanst het ontoegankelijk geworden 'echte' zich in het geheim, bang als men is dat het geraakt zal worden door het leven, zodat het bestaan ervan geen rol meer speelt. (De cultuur verliest zich in haar 'stand in'-versie. Zoals men ook ter bescherming van het origineel een kopie van de Grot van Lascaux heeft vervaardigd, en in het centrum van Florence eeuwenoude sculpturen door exacte replica's vervangt. Is it life or is it memorex? Steeds vaker zullen we in het ongewisse worden gelaten met betrekking tot de echtheid van de dingen)

Ook The World Heritage bezegelt haar verdwijning door te vervliegen in het digitale universum. Onderdeel van het World Heritage-project is Patrimoine 2001, of Heritage 2001. Het 2001 project is bedoeld als een bank van beelden van het gehele menselijk erfgoed, vertelde Federico Mayor, Directeur-Generaal van UNESCO de aanwezigen bij de lanceringsceremonie. Fotografen maken in opdracht van UNESCO kiekjes van The World Heritage. De foto's, en ook oud materiaal, worden vervolgens gedigitaliseerd en opgeslagen op CD-ROMs die via de computer weer gemanipuleerd kunnen worden. Deze visuele informatie combineert het esthetisch gebaar met de kracht van de documentatie, ofwel, Verbeelding met Realiteit. Lokaties en monumenten, inheemse bevolkingen, gigantische natuurreservaten en landschapsparken, bijzondere dieren: onderzoekers en wetenschappers stellen alles in het werk om die bedreigde schatten veilig te stellen. De technieken die daarbij toegepast worden... De monumenten, en dergelijke, zijn natuurlijk al jaren vooral 'fotomodel'. Maar na Heritage 2001 kunnen ze evengoed opgeblazen worden. Het is data, dus het bestaat, voldoet voor de datatoeristen van de 21-ste eeuw. Een stap verder in het tijdperk van de technische reproduceerbaarheid: de dingen verliezen niet hun aura, maar de aura's verliezen hun dingen.

De Oude Grieken beoefenden een vorm van geheugenkunst waarin zij wat zij wilden onthouden opsloegen in een individueel bepaald, mentaal complex van plekken en beelden. Zij prentten bijvoorbeeld een denkbeeldig gebouw, inclusief kamers, nissen, zuilen, gangen, etc., in hun geheugen, om dat vervolgens `in te richten' met zelf gekozen, 'welsprekende' beelden die de gedenkwaardig bevonden feiten, teksten of gedachtengangen reflecteerden. Ter herinnering ontsloten zij in hun geheugenbouwwerken, waarvan ze de structuur door en door kenden, een specifieke ruimte, waarin het aldaar opgeslagen beeld de gezochte 'kennis' in beroering bracht. Het geheim van dit tot de verbeelding sprekende 'kunstmatige geheugen', zal zich nooit meer volledig laten doorgronden. Niet alleen omdat het mijlenver van ons afstaat, maar vooral omdat het ons wezensvreemd is. Geëxtrapoleerd naar een collectief niveau, is ons 'artificial memory' naar buiten gedelegeerd en fundamenteel anders van karakter: het lijkt misschien nog het meest op een woekering van beelden zonder plekken of, omgekeerd hetzelfde implicerend, op een leeg gebouw, op een labyrint van blinde vlekken.

Misschien staat ons laat-twintigste-eeuwse geheugen ook helemaal niet in dienst van het onthouden, maar juist in dienst van het vergeten. Hoe ironisch klinkt dit in een tijd die zich volledig heeft overgegeven aan het bewaren en opslaan van alles en nog wat voor de Toekomst en het Nageslacht. Maar er valt niets te redden, getuige The World Heritage. Het delirerende voor- een achteruit lopen op de zaken en de tijd is allang gestrand in een fatale paradox. De Toekomst is Nu en Wij zijn het Nageslacht, of Bezoekers van Buiten, toeristen in een museaal universum. Alleen voor hen die dat niet (h)erkennen is dit catastrofaal. Zij worden levend begraven met The World Heritage, zoals ooit de gewoonte bestond om overledenen te begraven samen met de voorwerpen die hen toebehoorden. De 'overlevenden', nabestaanden, kijken bevreemd, verwonderd, geamuseerd of verveeld, met de blik van een toerist of van een nieuweling, naar al die bevroren materie, naar al dat jolijtig spektakel, naar al die onmededeelzame data. Zij hoeven daarvan niets te onthouden (omdat ze er nooit van wisten). De Ark van Noach is gezonken. Intussen kunnen wij ons gedragen als publiek, als figuranten, of alles (op)nieuw gaan (uit)vinden...

En de groene mannetjes? Zij bestierven het bijna, toen zij zagen hoe de embryo doorkliefd werd door Glenn Gould...