Lastly, but mostly, in her genesic field it is all game and no gammon (FW p. 112,13).
I've a seeklet to sell (FW 248,26)
Finnegans Wake is gebaseerd op de woordspeling. De woorden waaruit de tekst bestaat zijn voor een groot gedeelte port-manteau’s: fantasiewoorden waarin verschillende woorden uit vaak verschillende talen tegelijk aanwezig zijn, waardoor woordspelingen ontstaan. Dit principe is afhankelijk van de westerse schrijfwijze: een reeks alfanumerieke tekens. De tekst vraagt van de lezer om niet slechts én code (bijvoorbeeld die van het literaire Engels) te gebruiken bij zijn pogingen om te begrijpen wat er staat. De lezer wordt uitgenodigd, ja, zelfs gedwongen om allerlei associaties te volgen die door de opeenvolgende lettertekens uitgelokt worden en daarbij zal hij allerlei verschillende codes gebruiken (Engels, Iers, Frans, Nederlands, kindertaal enzovoorts). Dit omdat het woord in questy vaak niet bestaat. De klanken (en woordbeelden) die door de tekens gesuggereerd worden kunnen allemaal hun zegje doen. Shuit suggereert o.a. suit en shoot. Ethiquetical suggereert zowel etiquette als ethiek; blinkhard heeft het Nederlandse blinken in zich, maar ook het Engelse to blink (knipperen), en hoe dieper je duikt, zelfs in heel normale woorden, des te meer je vindt.
Er is een briljante vertaling in het Japans van Finnegans Wake. Briljant omdat de grammaticale en morfologische structuur van het Japans een totaal andere is als die van Indo-Germaanse talen zoals het Engels en omdat de schrijfwijze, allicht, een totaal andere is. De Japanse vertaling zet de alfanumerieke tekst van Finnegans Wake om in karakters en behoudt op andere wijze, het principe van de woordspeling en de port-manteau.
Wat gebeurt er wanneer die Japanse tekst hervertaald wordt in het Engels? Wij vermoedden dat de tekst die in het oorspronkelijk al onwaarschijnlijk vloeibaar en veranderlijk is, via het Japans gemorpht zou worden tot iets totaal anders. Een steen zou een moerasschilpad kunnen worden, een envelop een autobus en een militair kostuum een veld boterbloemen.
De hervertaling via het Japans in het Engels zou bewijzen dat Finnegans Wake kenmerken bezit van een geheim agent. Pardon?, zegt u, een geheim agent? Finnegans Wake is een tekst waarvoor alles mogelijk is, die alles kan betekenen (ja, die zelfs alles betekent!), die zich schuilhoudt, gemaskerd misschien als een onschuldige, onzichtbaar wellicht, met een carte-blanche en een licence to kill, een elegante, onopvallende agent die op elk moment toe kan slaan om de ideologie die beweert dat teksten, dat zinnen, een tamelijk vast omlijnde betekenis bezitten, in rook op te laten gaan.
Finnegans Wake werkt niet als een bommetje dat zich in het hoofd van een lezer nestelt en een paar dagen of maanden later, ineens afgaat, ontploft, zoals wel het geval is met sommige gedichten; nee, Finnegans Wake functioneert als een genetisch algoritme, dat zich almaar verder ontwikkelt, verandert, aan zichzelf bouwt, zich aanpast aan de omstandigheden, op zoek naar een eindpunt: de oplossing voor een probleem, een eindpunt dat nooit komt omdat als het bereikt wordt er door het bereiken van het schijnbare eindpunt alweer andere, nieuwe problemen gedefinieerd zijn waarvoor het algoritme een oplossing gaat zoeken door zichzelf steeds maar te ontwikkelen. Finnegans Wake doet dit in de hersenen van haar lezers. Zij heeft de lezer nodig als host. Zonder host leeft ze niet, is ze dood. Ze komt tot leven door zich te hechten aan stukjes code in de hersenen, ze maakt daarvan gebruik, ze verandert de codes, eet ze op, wist ze uit en schept nieuwe. Finnegans Wake is een reeks zichzelf constant veranderende codes, leesbaar, met gevaar.
En dat wilden we bewijzen, sufferds die we waren. Alsof het niet open en bloot zichtbaar is voor iedereen die éen zin van de tekst leest, alsof Finnegans Wake er een geheim van maakt.
We kozen pagina 109 uit Finnegans Wake - achteraf gezien was onze keuze misschien niet zo gelukkig - stuurden de daarmee corresponderende pagina uit de Japanse vertaling op naar een nietsvermoedende vertaalster, die aan het werk ging. Wie schetst onze verbazing toen de vertaling die zij afleverde best veel op de oorspronkelijke tekst bleek te lijken. Weliswaar was haar vertaling gewoon Engels, geen 'Wakiaans', maar the gist of the story, de kern van het verhaal, was vrijwel helemaal in tact gebleven. Geen spoor van een onherroepelijke metamorfose die zou bewijzen dat Finnegans Wake een geheim agent zou zijn.
Achteraf gezien was het geenszins verbazingwekkend. Ons idee was niet uit de lucht gegrepen, maar onze strategie was gebaseerd op verkeerde aannames m.b.t. het vertalen in het algemeen, en m.b.t. het vertalen van Finnegans Wake in het bijzonder.
Wij wilden Finnegans Wake ontmaskeren, maar Finnegans Wake draagt geen masker. Als Finnegans Wake kenmerken bezit van een geheim agent, dan van een geheim agent die er geen geheim van maakt geheim agent te zijn. En zo was geheim agent Finnegans Wake ons te slim af en ze zal ons altijd te slim af zijn, want al is duidelijk dat ze een geheim agent is, wie het probeert onomstotelijk aan te tonen zoals wij dat probeerden die zal haar niet kunnen vangen. Ze is niet te vangen omdat ze op elke bladzijde toont geheim agent te zijn.
Is Finnegans Wake dan wel een geheim agent? Jazeker. Haar opdrachtgever is de taal (nee, niet James Joyce, Joyce was een arme ziel die geronseld werd om het vuile werk op te knappen). De opdracht luidt: maak de idee dat een tekst volgens éen voor altijd vaststaande code gelezen kan worden - waaruit volgt dat er een vaststaande betekenis kan zijn - onschadelijk. Toon dat de taal, en dus elke zin in taal geschreven, nooit een vaststaande betekenis heeft, dat een zin altijd volgens vele codes gelezen kan worden en betekenis kan krijgen in het licht van vele contexten, dat nooit vast te stellen is welke code en welke context de (enig) juiste is. Betekenis is ongelimiteerd omdat context, in principe, ongelimiteerd is. Ze is een rare geheim agent: ze verzamelt geen informatie, maar spint zich in in het bestaande weefsel en is daar werkzaam, desastreus.
Het principe waarop taal is gebaseerd, het principe waaraan taal de mogelijkheid ontleent betekenis te bezitten, is juist die ongelimiteerdheid. In elke tekst, in elke zin, in elk woord zelfs, ontvouwen zich oneindige mogelijke perspectieven, een oneindig aantal mogelijke werelden en mogelijke betekenissen.
Finnegans Wake volbrengt haar opdracht op een briljante manier, namelijk door zich helemaal te baseren op de woordspeling, op de portmanteau, een woord waarin vele woorden uit vele talen in potentie aanwezig zijn.
In de woorden van Finnegans Wake-kenner Derek Attridge:
The portmanteau word is a monster, a word that is not a word, that is not authorized by any dictionary, that holds out the worrying prospect of books which...recycling the words we know, posess the freedom endlessly to invent new ones. (Attridge p. 196).
The portmanteau word challenges two myths on which assumptions about the efficacy of language rest. Like the pun, it denies that single words must have, on any given occasion, single meanings; and like the various devices of assonance and rhyme it denies, that the manifold patterns of similarity which occur at the level of the signifier are innocent in meaning. (Attridge p. 197).
Een geheim agent heeft een carte-blance, een licence to kill. Alles is geoorloofd om het doel te bereiken. Net als voor het genetisch algorimte dat in de computerruimte wordt losgelaten op zoek naar een oplossing voor een probleem. Voor Finnegans Wake zijn er geen wetten en geen regels waarvan geen gebruik gemaakt zou mogen worden en die niet overtreden zouden mogen worden of tot het uiterste opgerekt, zelfs tot voorbij de uiterste grens.
Finnegans Wake doet een beroep op de lezer om niet alleen de code van het Engels te gebruiken om betekenis te hechten aan de woorden van de tekst, ook het Frans, Italiaans, Deens, Nederlands, Latijn, enzovoorts kunnen, mogen gebruikt worden. En er is geen enkele reden om een associatie niet serieus te nemen, wat voor associatie dan ook: ze kan betekenis opleveren, en wellicht inzicht, begrip. Klik een menu aan in éen van de programma’s die interfacen met je hersenen en de tekst neemt een vorm aan. Klik een ander menu aan en dezelfde tekst verandert, krijgt een andere betekenis. Klik Engels en cant morpht tot can't, maar, zegt de woordenlijst, het is in het Engels ook gewoon cant:// helling, of, tweede betekenis: dieventaal of gehuichel. En klik Nederlands en cant wordt kant// (zijde, maar ook kant, je weet wel, uit Brugge). Zo werkt de lezer zich door de zinnen. Andere context: andere tekst, andere betekenis. Is het niet net photoshoppen?
Derrida vraagt zich af: How many languages can be lodged into two words y Joyce, lodged or inscribed, kept or burned, celebrated or violated. (Derrida, p. 145). Museyroom is een vertrek in een museum, maar ook een vertrek om zich te amuseren of om te peinzen en te mijmeren, en waarom zou dat niks met paddestoelen te maken hebben? Bisexycle, sexy fietsen? Gooi het in je Photoshop voor taal en wacht af.
Nansense, you snorsted? (klik namen en je krijgt: Nansen, lig je nu weer te snurken? klik klank en het wordt nonsens, zei je gnuivend?)
Enterruption.
En als sommige woorden volgens verschillende codes gelezen kunnen worden... waarom dan niet alle? Omdat er een regel is die dat zou verhinderen? Als die er is is hij de eerste die door Finnegans Wake onschadelijk wordt gemaakt.
Dit alles is mogelijk omdat in Finnegans Wake de betekenaar heer en meester is. De outer husk is niet de slaaf van de betekenis: The material envelope of the sign - its phonemes and graphemes - has been allowed to take the initiative and has brought about a coalescence of otherwise distinct fields of reference. This dominance of the signifier, of course, goes against all the rules. Phonemes and graphemes should be servants, not masters, and the mere coincedence of outward similarity should have no bearing on the meaning within. (Attridge, p. 192).
De tekst van Finnegans Wake is een web waarin elke nieuwe interpretatie van een woord opnieuw een andere context voor de omringende woorden schept. Daardoor ontstaat een soort contextuele cirkel, want deze nieuwe context beïnvloedt op haar beurt weer de interpretatie van dat ene woord, maakt een nieuwe interpretatie mogelijk, vergroot het aantal mogelijke beteknissen van dat ene woord en vervolgens ook van alle andere woorden. Enzovoorts. Tot in de oneindigheid. Tot in de oneindigheid tot de oneidigste macht. En het geldt voor alle woorden in Finnegans Wake. (En voor alle woorden in de taal). De context limiteert, allicht, bakent af, en maakt betekenis mogelijk door die afbakening, maar elke afbakening vergroot het aantal mogelijke afbakeningen. (Zie Attridge p. 202ff). Finnegans Wake is oneindig, het aantal mogelijke betekenissen oneindig.
Iedereen is het daarmee eens. Nou....iedereen?!...?!?!!
Iemand die weerstand biedt tegen dit idee en koppig het tegenovergestelde beweert (nu overdrijf ik), is Arno Schmidt, met zijn logaritmetabellen op de Duitse heide, schepper van zijn eigen Finnegans Wake:// Zettel’s Traum. Hij zegt: ..denn die Sprache (van Finnegans Wake) is imgrunde doch nichts, als ein oft kunstvoll, öfters mit nichtsnutziger Erfindsamkeit verballhorntes Englisch. (Schmidt p. 294). Dat Engels zou bovendien begrijpelijk gemaakt kunnen worden door een van de twee mogelijke leesmodellen die volgens Schmidt op Finnegans Wake// als geheel toegepast kunnen worden: een mystiek en een realistisch leesmodel.
Arno Schmidt, mijn held, de realist, en zijn Etym-theorie (zie Zettels Traum, duizenden pagina's din a3, typoscript)... Finnegans Wake zou bestaan uit Etyms. Jedes Etym fasst, und zwar auf akustischer Basis, eine ganze Anzahl Worte zusammen. En dan, verrassend: Es gibt also weniger Etyms als Worte, das Unbewusste is ja dampfer, als das Bewustsein. Huh?!???? Schmidt leest Finnegans Wake, net als een eerste generatie Wakianen (zoals Campbell & Robinson van de Skeleton Key) als de droom van de Pub-houder. Hij reduceert Finnegans Wake tot een eindig aantal Etyms, die door een oneindig aantal portmanteaus tot klinken worden gebracht. Hetzelfde geldt voor zijn eigen Zettel's Traum, helemaal geen moeilijk boek! Arno de koppige. Schmidt vindt Finnegans Wake een eenduidig boek, de betekenis is alleen maar een beetje versleuteld, net als in elke droom.
Derrida dan: This generalized equivocality of writing does not translate one language into another on the basis of common nuclei of meaning...; it talks several language at once... (Derrida p. 149). En dat is wat Finnegans Wake doet. En dat is precies wat de hervertaling niet doet.
Een vertaler die niet weet dat hij met Finnegans Wake te maken heeft kiest 1 taal, waarin volgens hem Finnegans Wake spreekt, en vertaalt in 1 taal. De onwetende vertaler zoekt naar de meest voor de hand liggende context. Het geheim-agent-aspect van Finnegans Wake gaat daarmee verloren omdat het ontsnapt.
De ongelimiteerdheid van contexten valt niet te vertalen. Ze is er. Altijd. In principe tenminste. Ze is ook aanwezig in de hervertaling. En ook in dit betoog. (Maar voor wie dit betoog als een betoog leest is dit principe niet werkzaam: de anti-programmatuur is geactiveerd, en die zegt: dit is een betoog en het moet als serieus betoog gelezen worden. Geen grapjes hier).
Wat onvertaald blijft, in een vertaling van Finnegans Wake, is het principe waarop de tekst gebaseerd is, en waardoor ze functioneert als een soort geheim agent. De woordspeling, de portmanteau. Natuurlijk is het mogelijk een vertaling vol woordspelingen te maken, maar dat was nou net niet onze strategie. Zo’n vertaling (een vertaling waarvan?) zou niets verduidelijken. Dachten we.
We hebben pagina 109 laten vertalen, uit hoofdstuk 5 van deel 1. Dat hoofdstuk gaat voor een groot deel over de brief. En deze pagina is op het eerste gezicht te lezen als het betoog over de envelop. Gelukkig zit er ook een andere kant aan de zaak.
In de hervertaling is de meest voor de hand liggende context gekozen voor de vertaling: dat de pagina het betoog is van een wetenschapper, een professor die zich eens helemaal laat gaan in bespiegelingen. Er wordt iets uitgelegd over een envelop en een brief en de betekenis ervan, dit met behulp van allerlei vergelijkingen die soms nogal vergezocht zijn. Die gist of the story blijft overeind in de vertaling. De geheim-agent-kenmerken vallen weg.
Dit is uiteraard mogelijk omdat die gist of the story in deze pagina aanwezig is. Finnegans Wake doet zich op een bepaald niveau ook voor als een betoog, het is éen van de mogelijke manieren om deze pagina te lezen. De eerste generatie Wakiananen zijn ook lang bezig geweest om die gist of the story uit Finnegans Wake te lichten in de veronderstelling dat de tekst daarmee leesbaar en begrijpelijk zou worden. Zie Arno Schmidt en Campbell & Robinson.
Maar op die manier wordt Finnegans Wake gereduceerd tot een verhaaltje, waar het juist niet om dat verhaaltje te doen is. Het is maar een mogelijke betekenis van vele. Trouwens, meestal blijkt het onmogelijk te zijn om the gist of the story uit het weefsel van taal te peuren, omdat dezelfde bladzijde wel twee, drie verhaaltjes bevat: waar de éen het verhaal van een dronkelap leest die staat te pissen tegen een lantaarnpaal leest een ander het verhaal van de oprichting van een tempel gewijd aan weet ik veel wat voor godheid, terwijl de derde een lyrisch gedicht hoort over het stromen van de Liffey.
Finnegans Wake als geheim agent ontsnapt onder de handen van een onwetende vertaler. Onze strategie was geen slimme. We hebben verloren en geleerd.
De letters op papier zijn de envelop die een brief bevat, tenminste: we nemen aan dat hij een brief bevat. Did this person gaze long enough at this ordinary everyday stamped and adressed envelope? ...in fact, ever looked sufficiently longly at a quite everydaylooky stamped adressed envelope? Is het geen 'lege' omslag die we naar believen vullen kunnen met onze eigen voorstellingen? Or is it an attempt to analyse a single viewpoint from a multitude of viewpoints? zoals de hervertaling beweert...wie weet.
Stop his laysense. Ink him! (FW 373.18)
Literatuur
Derek Attridge, Peculiar Language, Literature as Difference from the Renaissance to James Joyce, Cornell University Press, Ithaca, ny, 1988.
Jacques Deridda, 'Two Words for Joyce' in; Derek Attrige & Daniel Ferrer (eds.): Post-Structuralist Joyce, Essays from the French, Cambridge up, Cambridge &c. 1984.
James Joyce,Finnegans Wake, 1939.
Arno Schmidt, 'Kaleidoskopische Kollidiereskapaden', Der Triton mit dem Sonnenschirm, p. 293-320.
Arno Schmidt: Vorläufiges zu Zettel's Traum, 1970.