We kennen allemaal de briefing-scènes van film en televisie: Dit is het probleem, ga en los het op. Gebruik alle middelen die je ter beschikking staan. We zullen je rijkelijk belonen. We willen niet weten hoe je het doet; als je gepakt wordt, dan kennen we je niet en zullen we ontkennen dat we je een opdracht gaven. De geheim agent knikt plichtsgetrouw en vastberaden, wipt nog even langs bij de wetenschap voor de laatste technologie-upgrade, en gaat heen om het probleem op te lossen. Dat doet hij op een wijze die zo inventief, avontuurlijk en sexy is dat z'n opdrachtgevers niet eens begrijpen hoe het werkt.
De manier waarop wij met computers omgaan begint steeds meer parallellen te vertonen met de klassieke relatie machthebber/geheim agent. Ik doel niet op het feit dat de meeste mensen niet weten hoe hun computer werkt en zich dus niet volledig bewust zijn van de invloed die het ding heeft op hun werkwijzen. Dat zijn we wel gewend; we weten immers ook niet precies hoe onze auto's en klokken werken. We vertrouwen op de technologen en houden ons aan de afspraken: als we ons te pletter rijden of te laat komen is het onze eigen fout en niet die van de technicus. We weten dat er ergens een mens is die precies begrijpt hoe ons apparaat werkt. We vertrouwen dat deze mens het apparaat met goede bedoelingen heeft geconstrueerd. Kritiek op de makers van onze gereedschappen spitst zich altijd toe op relatieve bijzaken als winstbejag, marktmanipulatie, uitbuiting van productiewerkers en vervuiling van het milieu. Het basisvertrouwen dat het technologische product zelf een goedbedoelde vervulling van onze behoeften probeert te zijn blijft. Mensen vertrouwen mensen.
Computers zijn gemaakt door mensen. Dus mensen vertrouwen computers. Als er iets mis gaat met de computers dan is het de fout (dommigheid) van de mensen die de computer maakten en programmeerden. Het millennium–probleem (dat overigens gewoon eeuw–probleem zou moeten heten, waarom wordt zoiets lulligs met de extra glamour van het millennium gesierd?) is een geruststellend voorbeeld. Het is een globaal horrorscenario dat door iedereen te begrijpen is: de klokjes van al onze apparaten in de war. Oei oei oei, wat onhandig toch van die programmeurs. Dat ze daar niet aan gedacht hebben... Straks gebeurt niets meer op tijd! Volgende keer beter opletten jongens!
Ondertussen gaat de ontwikkeling van het genetic programming in hoog tempo door zonder dat iemand zich afvraagt wat daar de consequenties van zijn. Genetic programming is de praktische toepassing van artificial life principes zoals Tom Ray ze toepast in zijn Tierra project. Het principe dat computerprogramma's ontstaan volgens een eugenetisch principe. Met andere woorden: in plaats van zelf nog de programma's te schrijven zal de informaticus van de volgende eeuw ze liever kweken. De algoritmen planten zich voort op geslachtelijke (binaire) wijze in reageerbuiscomputers. Zo ontstaat code die niet meer is bedacht door een mens en dus ook niet meer beperkt wordt door de menselijke logica. Deze nieuwe algoritmen worden gemaakt door algoritmen. Het nut van de praktische toepassing wordt bepaald door de randvoorwaarden die de informatici opleggen aan het evolutionaire proces. Zo ontstaat superieure code die steeds moeilijker door mensen begrepen kan worden. Informatici noemen de uitkomsten van het genetische proces eufemistisch verrassend maar vaak moeten ze ook toegeven niet meer te kunnen zien hoe het werkt. Daarin ligt ook de toekomstbelofte van het genetisch programmeren: je komt er verder mee dan je gedacht had.
De gelijkenis met de geheim agent dringt zich hier onverbiddelijk op: als we er zelf niet meer uitkomen zetten we een superieure acteur in die de klus op onnavolgbare wijze klaart.
Deze acteur lost niet alleen zijn zaakjes op eigen wijze op, hij heeft ook zijn eigen beweegredenen. Hij is geen brave soldaat die bereid is te sterven voor het vaderland. Misschien zijn het wel zijn particuliere, voor z'n opdrachtgevers niet geheel te doorgronden beweegredenen die hem een superieur wapen maken in de strijd tegen het kwade. Hij wordt er ook onbetrouwbaar van, soms laat hij zich afleiden in het midden van een opdracht en in de ergste gevallen wordt hij zelfs dubbelagent. En soms blundert hij er gewoon op los natuurlijk.
Of de analogie tussen geheim agent en genetisch algoritme zover doorgetrokken kan worden zullen we vanzelf ontdekken bij de verdere ontwikkelingen. In ieder geval is het een belangrijk omslagpunt in de geschiedenis van de technologie. We hebben ons de afgelopen eeuwen in toenemende mate bediend van technische oplossingen die we goed begrijpen. De werking van het horloge, de verbrandingsmotor, de airconditioning en de computer zijn allemaal te doorzien op een geruststellende Leonardo-da-Vinci-achtige manier. Ze zijn ontstaan vanuit het menselijke analytische vernuft. We hebben inmiddels zelfs de gewoonte ontwikkeld om technieken en verschijnselen die we niet goed begrijpen te wantrouwen en te ontkennen.
Er zijn veel processen waar we al millennia lang blind op vertrouwen zoals de fermentatie van voedsel- en genotmiddelen - onbekendheid met de precieze gang van zaken bij de vervaardiging van bier en wijn heeft ons er nooit van weerhouden er nog eentje te nemen. De laatse eeuwen zijn echter ook die geheimen steeds verder ontrafeld. Het genoom van de gist hebben we inmiddels aardig op een rijtje.
In dit licht is het spectaculair dat nu de meest veelbelovende ontwikkelingen op het gebied van informatie- en automatiseringstechnologie meer en meer afhankelijk gaan worden van onbegrepen code. Een soort code die goed is in het oplossen van onbegrepen problemen. Iedereen begrijpt dat dat een groeimarkt moet zijn.
Zo ontstaat er een nieuwe wondere wereld van de natuur in het hart van onze technologie. Steeds meer code zullen we niet begrijpen maar bedwingen of exploiteren Dat wordt de grootste maatschappelijke ommekeer van deze eeuwwisseling. De westerse cultuur moet z'n verdere ontwikkeling afhankelijk stellen van iets dat - in plaats van steeds meer - steeds minder begrepen zal worden.
Daarom dragen we dit nummer van Mediamatic op aan de geheim agent.
