Maar af en toe krijgen we ook de indruk alsof we naar schilderijen kijken, en dan weer lijkt het alsof het droomfiguren zijn. Uit de omtrek van hun eigen gestalte getreden beelden, die even tot leven zijn gekomen voor zolang de performance duurt. Ze zijn dan even niet anders dan wat je zou kunnen noemen 'Beecroften'. Dat kennen we wel meer, mensentypen die de naam van de kunstenaar krijgen die ze het eerst toonde. Picasso-gezichten, Hitchcock-vrouwen, Modigliani-gestalten, Giacometti-silhouetten. En nu dus Beecroft-gestalten-in-beweging. Die zijn gewoon onweerstaanbaar.
Mediamatic Supermarkt toonde twee delen, The Silent Service (VB42) en Venice (VB47), uit het gestadig groeiende repertoire van Vanessa Beecroft uit New York. Ze is niet helemaal onbekend in Amsterdam want in 1993 gaf ze al een performance in galerie Aschenbach (zie de catalogus Het Krijtwitte Kind, samenstelling A. Haselhoef, I. Willems en Paul Groot, 1993). Venice is een surrealistiche variant met een optreden van blote meiden in de Guggenheim Stichting in Venetië, en sluit aan bij een sfeer die doet denken aan het werk van Giorgio di Chirico. The Silent Service toont een aantreden van mariniers op een museumoorlogsschip in de haven van San Diego.
Beecroft heeft hier filmische, artistieke en alledaagse ervaringen in een even superieure als delicate sfeer samengebracht. Zowel de performance op het vliegdekschip ('s avonds, waar de aangetreden manschappen, als even door de wind aangeraakt staan opgesteld), als die in Venetië (waar de performers - meiden 'zonder gezicht' - als etalagepoppen zo stil, staan opgesteld en daar als door een onzichtbare hand in enkele elementaire posities worden gebogen) zijn even breekbaar als uitdagend. Waarvan we allemaal wel eens droomden, dat standbeelden tot leven kwamen, is hier het omgekeerde, mensen die tot standbeelden worden, toch een zeldzamer variant. Geheimzinniger, angstaanjagender ook, iets waarvan de bijbelse figuur Lot die tot zoutpilaar werd, kan getuigen.
Ondanks het feit dat Beecroft haar performances in brede uitsnede filmt, kenmerken beide films zich door een blik die als het ware binnen een artistiek kader plaatsvindt en die historisch gezien een mooi verleden heeft: Rafaëls kardinalen die hun snode plannen beramen, de Vlaamse geestelijken van Jan van Eyck, Rembrandts zelfportretten, ze komen hier allemaal terug.
Venice (VB 47)
Venice vertelt het verhaal van een optreden van meiden zonder gezicht. Gestalten die zich in hun bijna onbeschermde lichamelijkheid tonen, gezien worden zonder zelf terug te kijken. Ze kunnen door hun masker heen kijken, maar voor de kijker blijven ze gezichtsloos. Ze zijn niet blind, maar ze treden op zonder gelaat dat verborgen is achter een gracieuze, eivormige helm. De Griekse godin Athena was met een helm op geboren, deze meiden suggereren iets van dat geheim. De gezichten zijn als de paspoppen op een doek van De Chirico, als eierschillen. De lichamen van de jonge, naakte meiden hebben een duidelijk insigne gekregen: liefst stilstaan en bewegen zoals je alleen vandaag de dag beweegt. Ze groepen samen in een zaaltje in de Guggenheim Foundation in Venetië, met schilderijen van wereldklasse aan de wand, en vensters met mooi klassiek vensterglas. Jonge meiden dus, duidelijk wat onzeker in hun naaktheid, maar langzamerhand zie je ze een wat lossere houding aannemen, zich de benen strekken, kennelijk ook omdat ze niet gewend zijn aan de hoge hakken die ze dragen. Ze staan in formatie, gaan de een na de ander op de marmeren vloer zitten.
Misschien is het geheim van Beecrofts werk ook vooral datgene wat we niet zien. De meiden zijn bloot, gladgeschoren, en lijken op elkaar. Dat daagt uit, fascineert en houdt onze blik gespannen. Maar tegelijk dromen we over de ogenblikken dat de door het masker aan onze blikken onttrokken gezichten tot leven komen, ze zich weer in de kleren hijsen en van anonieme gestalten tot levendige meiden worden. Misschien stellen we ons hun gegiechel voor en na de performances voor.
Is Beecrofts werk ooit in verband gebracht met pornografie? In ieder geval is de blik op haar werk niet gevrijwaard van scabreuze gedachten. Maar tegelijk is het hier alsof in haar blik alle passie, verlangens en hartstochten geneutraliseerd worden tot, ja, tot kunst. Alsof de meiden zich op neutraal terrein bevinden, en de kijker net als de speelsters zelf tot overgave, tot een neutrale, ongepassioneerde overgave gedwongen wordt.
Hoe het ook zij, artisiek gezien is dit een ongeëvenaard 'warehouse' van bewegingen en gedragingen op de vierkante millimeter, waar je als kijker niet van terug hebt. Als een museumzaal met beelden van, wees gul, een Giacometti, een Brancusi, met aan de wand portretten van Bronzino en Rafaël, bekleed met een anonimiteit, die pas sinds De Chirico werkelijk een artistiek motief is geworden.
Maar de gedachte aan een collectie Griekse beelden benadert dit festijn nog het beste, of een zolder met afgietsels van die beelden voor een academiestudent ergens in de negentiende eeuw. Een nachtmerrie, of een werkelijk hemelse droom: alle beelden komen traag en langzaam tot leven, alsof de meiden door een collectieve drug zijn gedrogeerd.
Op een gegeven ogenblik zitten ze allemaal, met de benen opgevouwen, gestrekt, los of bijelkaar op de grond, de handen rustend op de vloer. De hoofden gaan af en toe heen en weer, ze kijken naar ons, zien ons, wij kunnen hen niet zien. Languissante meiden die mooi samengaan met die huidkleurige vloer van marmer.
Prachtig opzittende paspoppen, eentje steunt met haar hoofd op haar hand, een fantastisch beeld, zeldzaam breekbaar. Dit is meer dan beeldhouwkunst, dit is dans van de hoogste klasse. En let eens op dat meisje met de rug naar ons gekeerd. Alsof de Odelisque van Ingres opnieuw tot leven is gekomen!
Een van de mooiste ogenblikken is misschien wel als een groepje meiden in het tweede deel van de film zich naar een zaal begeeft met schilderijen van Jackson Pollock aan de wand. Wie de film van Ed Harris over de schilder die op 44 jarige leeftijd in een auto-ongeluk om het leven kwam gezien heeft, kan dit niet zonder tranen aanzien. Wat zou Pollock genoten hebben als hij deze scène ooit mee had kunnen maken!: vijf schitterende meiden op een lederen bank die enkele doeken van zijn hand bewonderen. Dat is zo surrealistisch: een kunstwerk dat naar kunst kijkt, hoe bizar! Als Polllock dit tafereel bij leven had mogen meemaken, ik gok erop dat hij totaal van de kaart zou zijn geweest.
Te mooi om waar te zijn!!! Too good to be true!!!!
The silent service (VB 42)
Het verhaal is eenvoudig: een in officieel tenue opgestelde groep mariniers op een vliegdekschip in de haven van San Diego. Beecroft stelt zich op als een hooggeplaatste gast die zich komt melden en de troepen inspecteert. De blik gaat heen en weer, de mannen en vrouwen staan aanvankelijk als versteend, alleen de wind die de kleding in beweging brengt. En dan de verdere details, de gezichten van streng kijkende mannen en vrouwen, met vaak knipperende oogleden, die zich bewust zijn dat ze door deze registratie iets van Holywood of kunst worden. Langzaamaan ontdooien de manschappen, de mannen en vrouwen staan er kwetsbaarder bij dan je eerst dacht, ze worden al snel een beetje bekenden. De wind probeert het geheel uit evenwicht te halen door een spel te spelen met de militaire onderscheidingen. Dan bewegen ook de manschappen heen en weer.
Nu ze daar optreden ogen ze streng, doen ze stoer, maar wij hebben ze langzamerhand heel goed door. In de regie van Vanessa Beecroft bewegen de mariniers zich als in een eigenlijk nooit eerder geziene regie, geen taptoe, geen defilé, geen film, en ondanks alle suggestie ook geen schilderij of beeldhouwwerk. Hun precisie en strengheid is hier doorzichtig, hun doeltreffendheid vooral geacteerd. Maar vergis je niet: Milosevic en Sadam Hussein weten beter. Als deze jongens en mannen hun gang kunnen gaan, zaaien ze dood en verderf voor het goede doel.
Enkele feiten van de ongeveer 25 minuten durende performance:
00.15 panoramisch overzicht over de stad San Diego, langzaam inzoomend op het schip.
00.10 blik bovenop de manschappen, in rijen opgesteld, in ceremonieel tenue gekleed, zo'n achtentwintig manschappen, twee officieren en de kapitein, hiërachisch opgesteld, baas boven baas.
03.10 de kapitein in beeld.
03.25 schuin van boven op de manschappen, de camera beweegt over hen heen, ze wekken de indruk van fossielen van de menselijke soort, stil en onbeweeglijk.
04.05 een rijer van rechts naar links over het schip langs de groep, dan van links naar rechts terug. Zwarte uniformen, witte baretten, een beetje als variaties op de spinazieslurpende Popeye, the sailerman. Camera beweegt opnieuw heen en weer, aandacht voor de militaire onderscheidingen op borst en armen: vanwege heldhaftig gedrag op de kazerne of in oorlogshaarden overal ter wereld? Hoeveel bloed zit er aan die onderscheidingen?
06.10 veel soldaten dragen brillen: onverschillig, stoer, uitdagend maar ook veel onzekerheid, alsof er achter die stramme houding misschien toch nog morele vragen schuil gaan.
07.27 onverschillig, huilerig, stoer, dom, snorren ook, lege blikken zoals alleen militairen die kunnen hebben.
08.17 het lijkt wel een modeshow, knipperende ogen, veel knipperende ogen, maar wat wil dat zeggen? Blauwe ogen, rode ogen, bruine ogen.
09.17 de handen achter op de rug gelegd, jonge jongens en ervaren lieden, veel clichés,maar ook onverwachte schitteringen.
09.58 beeld van opzij, de wind krijgt vat op de lieden. Wat betekenen al die strepen op de borst en rode haken op de mouwen eigenlijk? Achter hen grote tekst op bannier: beware of...., ja beware of wat?
11.20 wat zijn ze trots op hun strepen, lintjes en ander parafernalia. Ook strepen op de onderarm.
12.06 de meiden zijn in de minderheid, maar nu een jongen in beeld tussen twee meiden.
12.41 hoe houd je het uit in zo'n gesloten gemeenschap waar de onderscheidingen, strepen en andere blazoenen kennelijk de toon zetten?
13.27 een marinier doet net alsof ie vooruit kijkt, kijkt echter stoïcijns precies recht in het beeld.
14.00 een meisje als een soort madonna in beeld.
14.10 twee jongensgezichten gefilmd als mooie klassiek schilderachtige portretten. Vanessa wordt hier echt een portetschilder.
14.40 blauwogig jong jochie, zal hij de komende oorlog overleven?
15.04 heftige vrouw die met haar vijand wel raad zal weten.
15.24 diepademende jongen die weet dat hij in beeld is.
15.36 onverzettelijke kapitein, de baas van de boel.
15.55 onverzettelijke onderofficier.
16.20 de relaxte van allemaal, mooie kop met intellectuele bril.
16.49 klerenkasten voor de disco.
17.45 twee mariniers, alsof de een een verdubbeling van de ander is.
18.01 drie stoere jongens met een kapitein op de voorgrond.
18.02 wat gaat er toch in die bijna sullige kopjes om? Weten ze dat ze kanonnenvlees zijn voor Rumsfeld in Irak?
19.10 onderscheidIngen op de borst, waarvoor, voor het komende uitroeien van de Taliban in Afghanistan?
19.41 de wind beweegt de haren van een in de camara kijkend meisje.
20.10 een Griekse kop, met de ogen knipperend, de karakteristieke silhouet van de soldaten in de trojaanse oorlog?
20.27 prachtige reeks koppen, zijdelings gefilmd.
21.03 een langzaam heen en weer gaan van al die lichamen, tegen elkaars ritme in.
21.38 de hoofdofficieren weten van wanten.
22.05 camera neemt afstand, als in het begin, steeds grotere panoramische blik.
22.40 nu is ook San Diego weer in beeld, de wolkenkrabbers en de avondlijke stedelijke verlichting.
23.14 bovenbeeld, de straaljagers op de achtergrond.
23.58 de afstand wordt groter, Vanessa neemt afscheid van de elitegroup.
24.50 shot vanaf het water tegen de boeg van het schip, dat de gedachte aan dood en verderf oproept.