Want, het weer is niet al te best. In de lange rij voor de Arsenale hebben velen een paraplu opgestoken. Toch betreden de meeste bezoekers bedruppeld als een natte honden de ingang van de Arsenale. Tijdens onstuimig weer de veiligste plek om met de biënnale te starten. Hier kun je immers overdekt uren ronddwalen en droge voeten houden.
Wat kunnen we verwachten? De Italiaanse Cecilia Alemani is de curator van deze biënnale. Milk of dreams is de titel, gelijk aan de titel van een kinderboek van de surrealistische Mexicaans Britse schilder en schrijver Leonora Carrington (1917-2011). In dit boek staan gruwelverhaaltjes met opmerkelijk lijntekeningen. Het surrealisme van Carrington gaat over dromen en nachtmerries, maar ook over verlangens, over het lichaam, transformaties en metamorfoses. Deze ‘dromenmelk’ is de kapstok van de uitgebreide tentoonstelling.
Wat opvallend is in deze editie, is dat voor het eerst in de lange geschiedenis van de biënnale de mannelijke bijdrage beperkt is gebleven. Van de 213 deelnemende kunstenaars zijn er slechts 21 man, 80 procent van de deelnemende kunstenaars is vrouw of non-binair. Deze 59e zal de geschiedenis ingaan als de vrouwenbiënnale. Of zoals ik ergens las als een echte ‘kutbiënnale’. (Letterlijk te lezen)
Vooral vrouwelijke visies
Dat begint al bij binnentreden. Daar word je ingetogen, maar indrukwekkend begroet door Brick House van de Afro-Amerikaanse kunstenaar Simone Leigh. Een 5 meter hoge bronzen buste van een zwarte vrouw met een torso die de vormen van een rok en een huis van klei combineert. Het hoofd van het beeld is bekroond met een afro, omlijst door cornrow-vlechten, die elk eindigen in een kaurischelp. De titel Brick House wordt gebruikt voor een voluptueuse, sterke zwarte vrouw die staat voor de kracht, het uithoudingsvermogen en de integriteit van een huis van bakstenen. Meer werk van Leigh is te vinden op de Giardini. Want zij is de uitverkoren kunstenaar voor de Verenigde Staten.
Een andere opvallende kunstenaar in de Arsenale is de Koreaanse Lee Mire. Haar kinetische keramische sculptuur Endless House: Holes and Drips lijkt op machines en interne organen. Geluiden van druipende vloeistof en wervelende motoren doordringen de hele ruimte. Kijkers blijven verbaasd stil staan. Geconfronteerd met iets dat lijkt op uitgerukte menselijke organen die op stalen rekken draaien en draaien, terwijl ze worden gekoesterd in een eindeloze stroom bloed. Stoer en confronterend.
Ook prachtig werk van Emma Talbot die de Max Mara Art Prize for Women van Whitechapel Gallery in 2020 won. De installatie: Where Do We Come From? What Are We?
Where Are We Going? (een adaptatie van de titel van een schilderij van Gauguin) is een combinatie van kleurrijke gedrapeerde grote schilderijen met abstracte mensfiguren met 3D-objecten van textiel. Gezichtsloze vrouwelijke personages in opvallende poses, afgebeeld met een slang. In gevecht? Overwonnen?
Kunstenaar Ali Cherri (Libanon/Frankrijk) combineert het dierlijke en het menselijke. Ze komt met drie figuratieve moddersculpturen getiteld Titans–– De Titanen in terracotta roepen de goden uit de oude mythologie op die het verhaal vertelden van deze fantastische wezens die aan de oorsprong van de wereld verschenen. Ze herinneren aan de tijd van het ontstaan van de elementen en de geboorte van talloze levende wezens, gevolgd door de verschijning van de mens, gemodelleerd in een materie gemaakt van een mengsel van aarde en water.
De Titanen roepen het begin op van een afbrokkeling en de dreiging van een verdwijning. Alleen de wil om te blijven bestaan met een geest die op de toekomst is gericht kan deze destructieve kracht bestrijden.
Oorlogssporen in Venetië
De oorlog is ook aanwezig. Zij het vooral door afwezigheid. Zo is het Russische paviljoen in de Giardini gesloten. Kunstenaars Alexandra Sukhareva en Kirill Savchenkov, en de curator, Raimundas Malašauskas, kondigden op sociale media al aan dat ze niet zouden deelnemen. “Er is geen plaats is voor kunst terwijl burgers omkomen door raketten of Russische betogers worden verstikt” was hun statement. De organisatie van de Biënnale prijst het ontslag van de Russische kunstenaars en commissaris als “een nobele daad van moed”. Wel staat er een andere Russische kunstenaar voor het gesloten paviljoen: Vadim Zacharov (63). In 2013 vertegenwoordigde hij Rusland op de Biënnale, nu staat hij ervoor met een protestbord: “Ik protesteer tegen de propaganda van Rusland en de Russische invasie die tot de oorlog in Oekraïne heeft geleid. Het vermoorden van vrouwen, kinderen, het Oekraïense volk is een schande voor Rusland.” Zijn dappere protest wordt door de Italiaanse politie onderbroken. De Biënnale mag namelijk niet eenduidig over politieke stellingname gaan.
Een andere opvallende afwezigheid zijn de vele extreem grote superjachten van Russische oligarchen die hier altijd breed aanwezig in het water liggen te pronken. Sommige zijn door de sancties in beslag genomen, andere liggen op een veilige plek om inbeslagneming te voorkomen. Kunstverzamelaar Roman Abramovich met zijn ‘larger than life’ jacht Luna, tegen wie vaak geprotesteerd werd omdat hij met zijn pronkschip ieders blikveld verstoorde, is er ook niet.
Vanwege logistieke problemen door de bezettingsoorlog leek Oekraïne niet mee te doen. Toch komt het land gelukkig wél met kunst. Piazza Ucraina staat midden tussen de landenpaviljoens in de Giardini, tegenover het 'Oekraïens paviljoen'. Het is een skelet van een gebouw, geblakerd, beplakt met tekeningen, foto's en andere beelden uit Oekraïne. Er hangen confronterende schilderijen en tekeningen, van een schuilkelder, of een soldaat die in een speeltuin staat om zich tegen de vijand te verdedigen. De noodsituatie in het land wordt gesymboliseerd door een enorme stapel zandzakken.
When the body says Yes
De Nederlandse inzending van dit jaar is When the body says Yes van melani bonajo (kleine letters). bonajo is kunstenaar, filmmaker, somatisch sekscoach, seksuologisch bodyworker, knuffelworkshopbegeleider, digitaal ecofeminist, hyperelf, activist. Een grote hoeveelheid identiteiten die met de gewenste non-binaire aanspreekvorm hen/hun samenvalt.
Het Nederlands paviljoen is uitgeleend aan Estland, de film van bonajo e.a. wordt vertoond in de Chiesetta della Misericordia. Dat is een goede keuze. Het steriele rechte rationele Rietveldpaviljoen zou geen juiste plek zijn voor het project van bonajo. De Chiesetta della Misericordia, oftewel het Kerkje van Barmhartigheid is warmer, rijker aan geschiedenis.
De abdijkerk heeft een lange geschiedenis. Deze heilige plekken fungeerden vroeger als ziekenhuizen, liefdadigheidsinstellingen en georganiseerde opvang voor afvalligen en buitenbeentjes. Als havenstad werd Venetië gedurende vele eeuwen zwaar getroffen door epidemieën. In het geval van deze abdij betekende de pest in 1348 zelfs de ondergang van de laatste Augustijner-broederorde, omdat de volledige monnikengemeenschap eraan stierf. De kerk werd verkocht en later verwaarloosd. In 1973 werd het geseculariseerd. “En nu hebben we ons daar genesteld, op onze bezemstelen”, merkt Bonajo op met een lach. (citaat uit de Groene Amsterdammer)
Voor When the body says Yes is het barmhartige kerkje sfeervol ingericht met grote kleurrijke zitkussens, gekleurde dunne doeken voor de ramen waar zacht het licht doorheen schijnt. Een jaren zestig hippievibe. Een genotstempel. Bij binnenkomst wordt duidelijk dat de schoenen uit moeten, dat men zich op kousenvoeten moet bewegen op zoek naar een passende plek. De film loupt. Ik val binnen tijdens een groepsaanrakingssessie door vele handen. Groepshaptonomie. Iedereen in de film is bloot. Soms een individueel verhaal, dan weer omhelzingen en strelingen.
When the body says no is het bekende boek van de Hongaars Canadese arts Gabor Maté, waarin met ervaringsverhalen verteld wordt over trauma’s die zich in het lichaam opslaan en zich als ziektes ontwikkelen. When the body says Yes gaat ook over the body keeps the score: het lichaam dat wijsheid bezit. Maar dan juist over een gezonde relatie met je lichaam, een gezonde relatie met alle lichamen, inclusief, zonder esthetisch oordeel. Ook over de helende kracht van de aanraking door anderen, huidhonger, huidwarmte. En natuurlijk ‘consent’. Hoe dat in je lichaam voelt.
De intentie van bonajo is vrij worden in je lichaam en de ander als een deel van jezelf zien in plaats van die ander. “Hoe kan jij de ander herkennen als spiegel van jouw eigen menselijke reis?”
Hoe bevrijdend de intentie ook is, toch voel ik me, hangend in een zitzak, ongemakkelijk te kijken naar andermans bevrijding, grouphugs, intimiteiten. Mijn hoofd zit vol beelden van vandaag die behoorlijk contrasteren met wat me hier voorgeschoteld wordt.
Is het project voor mij te sektarisch, te veel hippievrijheid? Misschien te navelstaarderig in een wereld die op dit moment ook door bruut geweld bepaald wordt?
Wrijven helpt niet!
Wanneer we weer buiten komen begint de toespraak van de Oekraïense president Zelensky recht tegenover het kerkje in de Scuola Grande della Misericordia. Op zoek naar erkenning en steun op dit toch wel decadente platform. Opdat wij niet vergeten wat er dicht bij ons gebeurt. Dat we solidair blijven en zien dat hun strijd ook de onze is.
In het licht van alle lichamen die in deze oorlog verminkt, verscheurd, vermoord worden of verdwijnen, doet de film van bonajo nu een beetje zoetsappig aan.