Al tijdens de generiek van rv Dante dringt de idee zich op dat Dantes Inferno een dankbaar onderwerp is voor Greenaway. In snel tempo trekken 9 genummerde lagen door het beeld, lagen gevuld met naakte lichamen, kronkelend in bruin slijk of asgrauw, terwijl een stem de klassieke tekst uitspreekt: Door mij bereik u de stad der wanhoop. Door mij een eeuwigheid van smart.
Gij die hier binnentreedt, verzaak alle hoop. Gegil en gekerm vullen de rest van de geluidsband. De generiek duurt hooguit 30 seconden, maar het is genoeg om ons te realiseren dat we ons in het universum van Greenaway bevinden.
We kennen de getallenreeks (die in zijn films vaak een pseudo-analyse uitdrukt, een onpeilbare verhouding tussen het logische en het absurde), evenals de fascinatie voor het menselijk lichaam en de hang naar referenties en citaten.
Toch gaat xv Dante nog een stap verder dan Greenaways films in het ironiseren en ondermijnen van een 'klassiek' narratief traject, een verhaalverloop. Juist nu hij een klassieke tekst tot zijn beschikking heeft die handelt over zoiets 'rechtlijnigs' als een tocht met duidelijk omschreven stadia, overspoelt Greenaway de toeschouwer met informatie en visuele technieken. Door dit 'bombardement' ontstaat een metaverhaal, een verhaal over het verhaal. Dit tweede verhaal, dat is opgebouwd uit informatie en associatie, wordt echter zó snel verteld dat het de ruimte van de toeschouwer om te interpreteren vrijwel tot nul reduceert.
Ondanks de enorme hoeveelheid tekstverklaringen en uitweidingen (bijvoorbeeld over de bewegingen van spreeuwen en kraanvogels wanneer het koud wordt) is de paradox van TV Dante dat alle sprekende hoofden die in vierkante kaders in het (vaak al gelaagde) beeld verschijnen, het principe van de informatie zoals we dat kennen uit de traditionele documentaire opheffen. Daarvoor in de plaats komt een audiovisuele tinteling, een terugkeer naar het beeld en de tekst als materiaal.
In zekere zin sluit deze werkwijze aan bij wat in een algemener discours 'het einde van de betekenis’ is gaan heten. Door geen onderscheid te maken tussen streng wetenschappelijke verklaringen en ironische uitwijdingen ondergraven Greenaway en Phillips het idee van de 'definitieve betekenis' of 'de waarheid' van Dantes tekst. In plaats van die ene betekenis treedt een veelheid, een conglomeraat van meningen en stellingen op, die op hun beurt weer nieuwe stellingen uitlokken, met als resultaat dat de ‘oertekst' (Dantes Inferno) niet helderder, maar juist steeds diffuser wordt, overladen met betekenissen. Wat echter achter al die ongrijpbare betekenissen overeind blijft is de tekst als materiaal, als taal, als geluid zelfs. De steeds weerkerende 'kale' close-ups van Dante (Bob Peck) en diens gids Vergilius (John Gielgud) zijn meer dan alleen rustpunten in de visuele kermis. Ze vestigen de aandacht op de uitspraak, op het ritme, de lyrische zeggingskracht van de tekst die aan iedere betekenisgeving vooraf gaat.
Tekst als Verleidings-strategie
Dat geldt nog het mooist voor de monoloog van Francesca in Canto V. Francesca, van wie we weten dat ze door haar man is gedood wegens overspel, spreekt een tekst uit waarbij het woord Love steeds het begin vormt van een strofe. Dat woord komt ook in
beeld, een woord waar de vlammen uitslaan zodra het wordt uitgesproken, maar verder is de scène een toonbeeld van eenvoud. Opnieuw komt de rust van het beeld de tekst als woordkunst, als verleidingsstrategie ten goede. Niet alleen het inhoudelijke ontroert (de overspelige toenadering van twee geliefden tijdens het lezen van Lancelot), maar vooral het geluid, de toon/tonaliteit van de tekst.
Het beeld volgt tijdens deze scène precies dezelfde weg. Eerst wordt het formele, poëtische karakter van de tekst benadrukt door de herhaling van het woord Love. Vervolgens zien we de inhoudelijke verbeelding van de schuchtere toenadering tot de vrouw wanneer een man verschijnt die zich letterlijk met zijn figuur geen raad weet. Tenslotte zoomt de camera langzaam in op het lichaam van de vrouw, eindigend bij haar mond. Wanneer deze beweging is afgerond horen we nog slechts het timbre van haar stem, zien we alleen nog de beweging van haar Lippen: de basis van de verleiding. Een verleiding, die ons des te sterker bijblijft wanneer even later de gortdroge mededeling van een 'tekstwetenschapper' volgt, die ons vertelt dat Francesca een beetje heeft gejokt tegen Dante. Zo wordt de kortstondige synchroniteit (en dus de 'definitieve betekenis') tussen beeld en geluid naderhand doorbroken: niets is helemaal wat het lijkt, achter de verleiding schuilt het gevaar. Of misschien bestaat verleiding wel enkel en alleen bij de gratie van de ontkenning achteraf.
Een dergelijke 'schuivende’ verhouding tussen beeld en geluid, tussen informatie en 'betekenis', tussen analyse en verleiding karakteriseert heel rv Dante. Dat is dan ook de functie van het vrijwel permanent gelaagde beeld. Wat in beeld wordt uitgedrukt is niet slechts de 'rechtstreekse' visualisering van de tekst, maar ook het commentaar en eigenzinnige associaties die een heel scala aan betekenissen genereren. Wanneer Dante een luipaard ziet legt iemand ons uit dat het luipaard werd gezien als een telg uit een paring tussen een panter en een leeuw en dat het luipaard ook een symbool van de zinnelijke lust is. Op de geluidsband wordt die mededeling gepaard aan de lach van een vrouw terwijl we in een van de beeldlagen het patroon van een luipaardvel zien. Dat patroon keert vier Canto's later terug, wanneer het leven van een hoer wordt beschreven. De lach van de vrouw wordt (veel minder 'betekenisvol') later gekoppeld aan een beeld van het cardiogram van Dante Alighieri, die in samenwerking met Tom Phillips de cyclus zal afronden.
TV Dante tussen donderdag 7 april 18.oo uur en (de onmogelijke) Paaszondag 9 april 2o.oo uur in het Wilhelmina-ziekenhuis vertoeft. Ook het motief van het cardiogram van Dante keert vaker terug, zonder dat het meer lijkt te zijn dan een grapje met de tijd. Pas in de laatste Canto, wanneer we in het diepst van de hel beelden van Mussolini hebben gezien, wanneer het 'ja en het nee in conflict zijn’ in het hoofd van — 1 de schrijver en er geen uitweg meer lijkt te zijn, wordt er een toekomstverwachting uitgesproken en krijgt de tijdsaanduiding plots een Messiaanse dimensie.
Zo is er een voortdurend verloop van directe 'betekenis' naar vrije associatie en terug waardoor rv Dante een curieuze combinatie is geworden van enerzijds een enorme prikkeling van de interpreterende activiteit van de toeschouwer en anderzijds een gelijktijdig voortdurende ondermijning van de voor die activiteit noodzakelijke tijd en ruimte. Uiteindelijk dringt zich het besef bij ons op dat onze hersenen te klein zijn en geven ons over aan het genot, aan de verleidingskunst van beeld en geluid.
Tom Phillips heeft tijdens het werk aan TvDante een aantal collages gemaakt. Een keuze hieruit vindt u op deze en de volgende pagina's. De collages zijn in het bezit van:The Ruth and Marvin Sackner Archive of Concrete and Visual Poetry Miami Beach.