De coole eigenschappen van opgeblazen video-opnamen laten hun sporen achter in het 35mm formaat. Televisie, home, movies en videonetwerken functioneren als directe verlengstukken van de personages, zonder aanleiding te geven tot de plastische voorstellingen van Videodrome. De integratie van mens en netwerk in Family Viewing en Speaking Parts mag dan pijnloos en volkomen zijn, ze voltrekt zich niet zonder consequenties. Afbrokkeling van het privé-terrein en simultanaiteit in de films van Egoyan blijken uiteindelijk ondergedompeld te worden in klassieke liefdesverhalen.
Family Viewing toont hoe een jongen, Van, zijn grootmoeder uit een verpleegtehuis haalt, omdat z( er wegkwijnt voor de televisie. Zijn vader, een handelaar in video-apparatuur, is een thuisfilmer, die zijn seksleven vastlegt over de videobanden met oude familieopna- men heen. In Speaking Parts zoekt een kamermeisje, Lisa, toenadering tot een collega, Lance. Zijn afwijzing compenseert ze met het huren van de films waarin hij figureert. Lance gaat de hoofdrol spelen in een film over de overhjdensgeschiedenis van de broer van de scenarioschrijfster Clara. Zij beschermt haar script tevergeefs tegen de ingrepen van een producent, die voortdurend via beeldnetwerken communiceert.
In de bewoonde wereld van de films is de beeldcultuur alomtegenwoordig. Het beeld is overal, het gebruik ervan in het dagelijks leven is een vanzelfsprekendheid geworden. Na de vaste voet van het audiovisuele produkt in de huiskamer, de televisie, is immers de rol ervan gedemocratiseerd. Camera en afspeelapparatuur zijn uit handen van de professionals genomen ter registratie van het persoonlijke.
Communicatiemiddelen breiden zich uit met elektronische afbeeldingen. Oogcontact met het afwezige is mogelijk; netwerk en bekabeling bieden visuele wisselwerking op afstand. Éénrichtingsverkeer kenmerkt het beeld - contact met het verleden. Zo klampt Van zich aan de videobanden van een voormalig familieleven vast: iedereen kan voyeur zijn van zijn persoonlijke geschiedenis.
De alomtegenwoordigheid van de beeldcultuur suggereert een vervaging tussen de realiteit vanhet origineel en de virtuele werkelijkheid van de afbeelding. De virtuele wereld van de afbeelding bekleedt reële functies tussen de personages. Zo toont Speaking Parts hoe Lance en Clara simultaan masturberen, in ruimte gescheiden, waarbij Clara zich voor Lance zichtbaar op een monitor bevindt.
Geïllustreerde tele- foonseks, die de voortzetting van hun seksuele relatie met andere middelen betekent. Er is geen sprake van vervanging van directe communicatie, maar van een uitbreiding van gemediatiseerde contacten. Videobeveiligingssystemen, home movie, screentest; in de realiteit dienen zich virtuele tussenstadia aan, ieder met een eigen werkelijkheidsgehalte en mogelijkheden tot ombuiging van tijd en plaats.
Persoonlijke leefwereld als complot
De consequenties van de beeldcultuur in de films laten zich het beste in kaart brengen rondom de personages. Het afwezige is zichtbaar en toespreekbaar, het voorbije is blijvend oproepbaar.
Dit laatste, de kracht van in beeld vastgeklonken herinneringen, oefent een invloed uit op de houding tegenover het actuele. Herinneringen zijn één geworden met de afbeeldingen ervan, zodanig dat de nog niet geregistreerde werkelijkheid onzekerheid begint op te roepen. Pas met de afbeelding ervan komt de verwerking van de realiteit tot stand. De onderneming van Clara in Speaking Parts geldt als ritueel, waarin de realiteit slechts consumeerbaar is wanneer zij tot afbeelding is getransformeerd. Haar filmscript is een verwerking van de dood van haar broer, een strategie om haar emoties onschadelijk te maken.
Het ongeregistreerde, bestaat heteigenlijk wel? Met name Lisa lijkt de onzekere status van de niet afgebeelde werkelijkheid in te zien. Lance is belangrijk omdat hij, als figurant, niet als speaking part, op beeld is vastgelegd. Het is niet de inhoud van zijn rol, maar louter het on screen zijn dat telt, there’s nothing special about words,stelt ze vast. Ook de vader in Family Viewing hanteert een dergelijke strategie. Pas wanneer de famihefilmpjes vervangen zijn door zijn seksuele escapades, is de herinnering aan een vroeger gezinsleven door het heden ingehaald.
De plaats van de media in de wereld van Family Viewing en Speaking Parts gaat samen met een afbrokkeling van de typische privé-sfeer. Simultaneïteit van tijd en ruimte schept een elektronische openbaarheid; iedereen weet zich aangesloten op een netwerk.
Het persoonlijke is hierin object geworden; kindertijd en huwelijk worden in bewegende beelden beklonken. Deze voortdurende aanwezigheid van media verbindt Egoyan aan een afwezigheid van het privé-terrein.
Model hiervoor staat de hotelkamer, waarin zich een deel van Family Viewing en nagenoeg geheel Speaking Parts afspeelt. De schijn-privéwereld van het hotel houdt niet alleen een terugdringing in van de kamer-voor-jezelf tot een tijdelijk verblijf. Het meest kenmerkende van de hotelkamer is de manier waarop ze tot stand komt. Een plek betekent hier een bedrijfsmatig gecreëerde ruimte. De persoonlijke leefwereld berust op een complot, dat evenmin een menselijk produkt is als de beeldcultuur.
In de films van Egoyan is geen sprake van de expliciete media- horror van Poltergeist of Shocker. Media-angst wordt niet gevoed door ontsporende technieken en de knechting aan beeldmanipula- toren. Integendeel, er komt een perfecte integratie van mens en media tot stand. Toch meldt de producent in Speaking Parts niet voor niets dat hij deel uitmaakt van het onderbewustzijn Lance, omdat deze is opgegroeid met zijn televisieshows. De beeldcultuur, betoogt Egoyan op dat moment, verarmt onze persoonlijkheid door haar te vervangen door het collectieve geheugen van de massamedia. Dit is echter allesbehalve de dominante strekking van de films. Wat hierin wèl plaatsvindt, is een terugkeer van een gemediati- seerde wereld naar een tradio- nele wereld waarin liefde en gezin de dienst uitmaken.De jongen Van, in Family Viewing, bevrijdt zijn grootmoeder uit het tehuis en herstelt uiteindelijk de familiebetrekkingen zoals hij die van de videobanden kent: grootmoeder, moeder en zoon herenigen zich. In Speaking Parts vinden Lance en Lisa elkaar, nadat Clara aan de verfilming van haar herinneringen ten gronde is gegaan. De aanraking tussen beiden wordt gebracht als een liefdevolle overwinning op de videobanden.
Steriel en functioneel
De wijze waarop Egoyan afglijdt in deze liefdesgeschiedenissen is subtiel. Het is de stijl van de film, die hierin een belangrijke functie vervult. De kenmerkende, hechte vorm legt de basis voor de geloofwaardigheid van de love stories, zoals in de mortuariumscène in Speaking Parts. Een koele, marmeren ruimte. Gedempt licht. Indringende, minimale muziek. De wanden zijn bedekt met gelijkmatige gedenkplaten, bedekt met gelijkmatige letters. Vanaf een marmeren bank kan de nabestaande kennis nemen van een video-opname van de overledene, die in de gedenkplaat wordt afgespeeld. Steriel, functioneel en pijnloos doet de ruimte zich aan ons voor. In de stilering komen de onpersoonlijkheid van de hotelkamer en de aanwezigheid van elektronische netwerken samen. Een onnoemelijk saai decor, waaruit Egoyan zijn personages wil laten ontsnappen door middel van relaties die zich niet in, maar buiten de gevestigde beeldenorde bevinden. In dit verlangen draait alles om authenticiteit, lijnrecht tegenover de verworvenheden van de beeldcultuur. De diepte van familiebanden, de onbetrouwbare spanning van een liefdesrelatie, vertelt Egoyan, zijn in een wereld van oppervlakten begerenswaardig. Achter beelden gaat immers niets schuil, zoals het extreem inzoomen op beeldschermen moet laten zien: hoe dichter we het beeld benaderen, hoe abstracter en onbetekender het wordt. Een nare bijwerking voor wie zo langzamerhand de werkelijkheid had gelijkgesteld aan de registratie ervan. Dat het geluk in Family Viewing en Speaking Parts zich ophoudt in ouderwetse waarden is misschien gemakkelijk, hooguit reactionair te noemen. Wat erger is, is dat Egoyans films interessant beginnen, maar eindigen als confectieverhalen.
De beeldcultuur, zoals die in de films gestalte krijgt, is doelmatig en obsessief. Media zijn huishoudelijke apparaten geworden, de koelkasten van de herinneringen, de mixers van de zintuigen. Prothesen die de persoonlijkheid van hun gebruikers danig hebben toegetakeld. Een visie waarvan de gevolgen ons worden bespaard, omdat Egoyan liever liefdesgeschiedenissen vertelt. Beeldcultuur als alibi voor een love story.