Zijn moeder zat opgesloten in de gevangenis toen hij geboren werd in 1939. Taguas groeide op in inrichtingen. Wegens het uithalen van kattekwaad kwam hij in een heropvoedingsgesticht terecht. Eenmaal binnen de gesloten strafinrichtingen zorgde hij er zelf voor dat hij in deze enige hem bekende wereld kon blijven. Hij nam de schuld op zich van misdaden die door zijn medegevangenen begaan waren. Zo rekte hij z'n straf, totdat hij in 1989 op de stoep werd gezet van de gevangenis van Cordoba. De zeven maanden vrijheid die hij in heel z'n leven had gekend hadden hem gesterkt in de overtuiging dat de hele wereld één gevangenis is. Hij verlangde weer toegelaten te worden tot zijn vertrouwde cel.
De tragische levensloop van 'Papa Taguas' lijkt een zeldzaam geval, maar is dat waarschijnlijk niet. Velen komen op zo jonge leeftijd in een strafinrichting dat het begrip 'thuis' geen concrete betekenis meer heeft, of verblijven zo lang in het gevang dat er nooit meer een thuis zal zijn waar ze naar kunnen terugkeren. De 74-jarige Carlo Pillo zou na een verblijf van 35 jaar in een Italiaanse gevangenis in aanmerking komen voor gratie, maar zag welbewust af van het indienen van een dergelijk verzoek. Weggaan? Ik zie op de televisie dat ouderen, bejaarden, slecht behandeld en beroofd worden en dat hun geld wordt afgepakt. Trouwens waar zou ik naar toe moeten? Ik ken die wereld niet meer. Ik heb een pensioentje, verdiend in de gevangenis. Ik heb heel mijn leven hier doorgebracht, dit is nu mijn huis.
Verschillende extreem lang gestraften hebben hun autobiografie geschreven. Onder andere Alan Reeve en Jimmy Boyle, die beiden in hun jeugd in Britse strafinrichtingen terecht kwamen en gedoemd leken om tot in lengte van dagen in die penitentiaire circuits te blijven hangen. Deze bajesboeken geven een hallucinerend beeld van het gewone leven in de cellencomplexen. Tegelijkertijd vormen deze levensbeschrijvingen een spiegel waarin de extramurale normaliteit van het gewone thuis wordt gereflecteerd. Deze oefening in het huiselijke denken van gevangenen herinnert ons stilzwijgend aan de jongste ontwikkelingen in de criminologie op het vlak van alternatieve straffen. In de vorm van het electronisch huisarrest convergeren cocooning en detentie. Wat leren bajesklanten ons over de belevingswaarde van gevangeniscel en wooneenheid?
Paradox van de Detentie
Detentie betekent een verbanning uit huis en gezin en de afzondering in een gesloten strafinrichting. Deze sociale scheiding van het familieverband vormt een van de grootste lasten van het gevangenschap. Het is daarom ook bijzonder zwaar als een gedetineerde wordt ondergebracht in een gevangenis ver van huis, waar de familie niet in staat is om regelmatig op bezoek te komen. De mogelijkheid tot het schrijven en ontvangen van brieven, en in een aantal landen zelfs de vrijheid om te telefoneren verzachten de pijn van de scheiding slechts weinig. Het resultaat is dat een gevangene psychologisch totaal op zichzelf wordt teruggeworpen, en afhankelijk wordt gemaakt van het functioneren van het inrichtingssysteem.
Paradoxalerwijs brengt de gevangenis de gedetineerde in een milieu waar nauwelijks enige privacy bestaat. Eenzaam opgesloten in een cel is de gevangene permanent onderworpen aan het toezicht van de bewakers, die door een luikje in de celdeur of een videocamera een stille surveillance uitvoeren. De Zuidafrikaanse dichter Breyten Breytenbach wees in een interview op het benauwende van deze surveillance: Een van de sterkste indrukken van de gevangenis is dat je nooit alleen bent. Je bent altijd alleen, ik zat geïsoleerd - maar al wat je doet, elk woord wat je zegt, is volledig bekend aan de overheid. In de meeste landen delen meerdere gevangenen een cel met elkaar, zodat zij geen moment alleen zijn. De belasting van de gevangenschap bestaat dus uit het gedwongen samenleven.
Deze verticale controle van bewakers en het horizontale toezicht van medegedetineerden laat de gevangene nauwelijks vrije handelingsruimte. Dit absolute gebrek aan privacy veroorzaakt een enorme emotionele druk. Zich terugtrekken op het toilet is een van de manieren om een provisorisch privé-domein te creëren voor het luchten van emoties. Bobby Devlin die in het Noordierse Long Kesh in een betrekkelijk open kamp was geïnterneerd, signaleerde dat zelfs daar sprake was van specifieke methoden om zich even af te kunnen zonderen. Bijvoorbeeld om na het bezoekuur het verdriet om het afscheid van familie te verwerken: Sommige van de jongens probeerden de 'Grote D' te verwerken door een deken over hun hoofd te trekken en het van zich af te slapen. Ik zou er liever tegen vechten door ruim een uur in mijn cel te ijsberen. In veel gevangenissen is de terreur die gevangenen onderling op elkaar uitoefenen erger dan het officiële penitentiaire regime dat de cipiers opleggen. Het veiligstellen van een bestaan in deze harde binnenwereld, zonder toe te treden tot de leerschool van criminelen, vraagt om condities en een persoonlijke kracht waar velen niet over beschikken. Een Italiaanse gevangene meende dat het risico van een eeuwig verblijf in het gevang voortkwam uit de gevaren van de confrontaties met medegevangenen. Gevangenisstraf is al een zware veroordeling, maar het kan een eindeloze worden. Je kunt het beste op jezelf blijven, niemand iets vragen en je eigen zaakjes oplossen. Zo hou je op z'n minst de hoop om eens vrij te komen. Zo'n afzondering uit zelfbescherming is alleen mogelijk als er een mild en ordelijk gevangenisregime heerst en men zich niet hoeft te compromitteren met medegevangenen.
In het Medium van de Verzorging
Het mijden van het criminele milieu in de bajes impliceert een onderduiken in het gevangenissysteem. Makkelijk is het niet om die autonomie te bereiken omdat de machinerie van de gevangenis zelf een storende werking heeft op de gedetineerde. Het dagelijks leven is totaal gecontroleerd, gereglementeerd en in een machinale afloop voorbeschikt. De meest elementaire handelingen zijn vastgelegd in mechanische procedures. Aan het automatische wekken en de door de centrale lichtschakelaar gereguleerde nachtrust houden oudgevangenen de meest pijnlijke herinneringen over vHet ergste in deze cel was voor mij de luidspreker bovenin. 's Morgens om 6 uur sprong de TL-buis, die in de muur was verzonken, peng, aan. De hele dag licht, van dat schrille groenige licht. Net een operatiekamer. De luidsprekerinstallatie rukte je uit je diepste slaap: Goedemorgen, het is zes uur, opstaan. En dat elke ochtend, elke ochtend opnieuw. Net als je aan het dromen was, hoorde je plotseling die stem. Dat schrille licht. Elke ochtend die schok. Dat heeft me kapotgemaakt''
De hotelfunctie van de penitentiaire inrichting, om het managementsjargon te gebruiken dat in de justitiële bureaucratie opgeld doet, is op zich al voldoende om mensen murw te maken. Het isolement in de gevangenis is echter een complexe mix van dwang die van buitenaf uitgeoefend wordt, psychologische en sociale methodieken van zelfbescherming en mechanische inwerking van de penitentiaire strafmachine. Breytenbach: Het fysiek slopende van al die lege tijd die voorbijgaat, het besef van intellectuele afstomping, want je hebt geen enkele intellectuele impuls van buiten, niks, dus langzaam keer je in jezelf, ga je dolen, krijg je een soort labyrint-hoofd. Het verblijf in het gevang noopt tot een fatale terugtrekking op het persoonlijk terrein van eigen lichaam en geest. Gevangenisstraf krijgt hierdoor onvermijdelijk het karakter van een lijfstraf.
De media bieden de geïmmobiliseerde en geïsoleerde zombies een middel om de verveling te bestrijden en de tijd te doden. Iemand die in Zwitserland in voorarrest zat doorstond de beproeving van de afzondering dank zij het gedrukte woord. Ik zag alleen drie keer daags de man die het eten in mijn cel naar binnen schoof, verder niets. Wel kregen we een paar oude verfomfaaide tijdschriften uit 1972, die Bunte en zo, en af en toe een boek. Tegenwoordig is de televisie echter het basismedium geworden in de West-Europese gevangenissen. Zelfs in een inrichting met grote bewegingsvrijheid als Long Kesh stond de televisie centraal. Er stond een TV in de hut die werd 'verafgood', en ik was een van de gelovigen. Om ruzie te voorkomen over welke programma's bekeken zouden worden, koos elke hut een panel van drie personen om voor elke avond een programmakeuze op te schrijven. Over films en sport werd altijd geruzied.
Dit opgaan in de media wordt met een zekere ambivalentie bekeken. Immers de media zijn een integraal onderdeel geworden van het gevangenisregime. De gevangenen die in de televisiekamer aan het toestel zijn gekluisterd kunnen niet meer zonder. Jimmy Boyle: Ze worden erin opgezogen alsof televisie een noodzakelijke drug is om aan de bestaande situatie te ontsnappen. Een Zwitserse gevangene interpreteert dit als een bevestiging van de detentie: Psychisch ga je behoorlijk kapot hierbinnen. Televisie is slecht. Iedereen hangt maar voor de TV, sinds het is toegestaan. Veel gelegenheid voor kritische reflectie op de media laat het bestaan in de gevangenis niet. Zelfs de selfmade intellectueel en beeldend kunstenaar Jimmy Boyle noteerde in het holst van de nacht bij het luisteren naar de radio: De deejay van Radio Clyde spreekt met de mensen thuis via de telefoon. Via hen proef ik de atmosfeer van huisparty's. Popmuziek schettert in mijn oren en ik verwonder me over het medium radio, over hoe het eenzame mensen opbeurt. Het is alsof het me geruststelt niet alleen te staan.
De Bajes als Sensorium
In de passieve vorm lijken de media de gevangene een helpende hand te bieden, en hen in staat te stellen zich in een cocon in te spinnen. De gordijnen zijn gesloten om het licht van de eindigende dag tegen te houden, om buiten aan het gezicht te onttrekken. Een koptelefoon en de duisternis houden de werkelijkheid op een afstand, en zijn een middel om me de nacht door te helpen want morgen zal de dag nieuwe hoop brengen, schrijft Boyle. Wanneer de gevangene de zeggenschap ontnomen wordt over de sturing van zintuiglijke indrukken wordt het leven tot een hel. Het overprikkelen fungeert indirect als een psychologische methode om gevangenen dol te maken. Boyle typeerde de traditionele gevangenis als een akoestisch universum: '''s Ochtends zal hij ontwaken met geluiden van het oude systeem, krassende sleutels in sloten, pispotten die geleegd worden... De Franse psychiater Gerard Hof beschreef de nacht in een gevangenis als een weerzinwekkend klankbeeld van een riool. De akoestiek was zodanig dat ik noodgedwongen via mijn oren werd geïnformeerd over de stinkende en ongezonde staat van het spijsverteringskanaal van mijn medegevangenen, als gevolg van een chronisch gebrek aan voedsel; medegevangenen die ik alleen maar mocht kennen van het geluid van hun stoelgang en van de geluiden die ze maakten wanneer ze boerden, overgaven of spuwden.''
Gerard Hof ervoer de gevangenis als een systeem van georganiseerde overprikkeling, met een spectrum dat varieerde van de herrie van verbouwingswerkzaamheden tot de moedwillig berokkende geluidsoverlast. Hof werd na opsluiting in een streng afgezonderde cel onthaald op een tierend radiodistributieapparaat. Na het dichtslaan van de celdeur brak de hel los. Precies op dat moment werd de luidspreker aangezet, een mix van snerpende fluittonen, militaire bevelen om te gaan spazieren, popmuziek, etc. zo hard dat zelfs al zou ik een koptelefoon opzetten met de volumeknop helemaal open, de geluidssterkte niet minder zou worden. Zijn ongevraagde radio-ontvangsttoestel kon niet zachter gezet worden of uitgeschakeld. Als de bewaking niet reageert op het indrukken van de alarmbel, besluit hij het toestel te slopen. Hof legt meteen de verbinding tussen de psychotechniek die hem overvalt en de normale media buiten de gevangenis. Twee gedachten flitsten door mijn hoofd tijdens dat helse kabaal: zintuiglijke ontbering = zintuiglijke verplichting en een conclusie die ik lang geleden al had getrokken: Popmuziek heeft iets fascistisch...
Argwanend geworden concludeert de Franse gevangene dat er in zijn radiotoestel niet alleen een luidspreker moet zitten, maar ook een microfoon, en dat hij in zijn cel permanent gevolgd wordt. Ik was een Guinees biggetje in een experimentele kooi die zo was ingericht dat al mijn impulsen controleerbaar, meetbaar en kwantificeerbaar waren; men wist hoe vaak ik mijn radio aanzette, hoe vaak ik van kanaal switchte; men maakte een doelbewuste studie van mijn motivaties door de dosis frustratie naar willekeur te veranderen, een studie die voor een aantal doeleinden erg nuttig kan zijn: de verfijning van psychologische martelmethoden, de studie - voor reclamedoeleinden - van geluidsstructuren die de aandacht van het oor trekken of een mnemotechnische obsessie creëren. Was er een team van onderzoekers in witte jassen die opzettelijk de grafieken bestudeerden? Experimenteel gebruik van een misstap, fundamenteel onderzoek om de reclame en de consumptiemaatschappij te bevorderen? Tot vandaag de dag ben ik ervan overtuigd dat het zo was.
Alleen in Jezelf
Hoe juist deze intuïtie ook moge zijn, het besef onderworpen te zijn aan een permanente observatie dwingt Hof zelfs in absolute eenzaamheid van de isoleercel zijn gedrag te camoufleren. Deze mediale pressie dwingt de gedetineerde zich in zichzelf terug te trekken. Tot passiviteit gedwongen, verstoken van informatie en zonder feedback van gewone mensen moet de gevangene van zijn creatieve geest gebruikmaken om een eigen omgeving, discipline en communicatiecircuit te scheppen. Het was alsof de externe realiteit was verdwenen en met de betekenisdrager ook de betekenisgever verdwenen was; alsof de gevangene beroofd van zijn vrijheid tegelijkertijd beroofd was van de betekenis van elke discussie over alles wat geen deel uitmaakte van zijn cel. De gevangene, opgesloten in zichzelf, ziet niemand die hem gerust kan stellen en hem kan helpen van zijn ervaring te leren en hem kan uitleggen dat zijn reactie normaal is.
Om weer te ontsnappen aan de afsluiting in de eigen denkwereld en contact te leggen met de buitenwereld moet hij zich grote inspanning getroosten. Vogels bieden soms een helpende hand. Veel gevangenen strooien broodkruimels om vogels naar hun celraam te lokken. 's Ochtends hoorde ik het gezang van de vogels die op de broodkruimels afkwamen die de gevangenen door de tralies gooiden Er waren mussen, merels en ook kraaien. Op een ochtend werd ik gewekt door de roep van een vogel, in plaats van een loeiende sirene. Een bijna mystiek gevoel van geluk overviel me .
Minder poëtisch is de roep van de natuur die in het eigen lichaam klinkt: die van de seks. Door de gedwongen onthouding en segregatie der geslachten wordt een oversekste atmosfeer geschapen. Zelfbevrediging is in de regel de enige vorm van lustbeleving die toegestaan is. Maar pornografie is overal beschikbaar. In bijna alle Franse gevangenissen floreren de pornobladen, en de phallocratische mentaliteit van het merendeel van de gevangenen wordt voortdurend gevoed door fantasieën. Perversiteit komt naar buiten in zijn volle omvang. Waar gevangen niet totaal geïsoleerd zijn slaat die term perversiteit vooral op seksueel misbruik van gevangenen onderling. Onverwacht ontlaadt de weerzin tegen het celibataire universum zich in een collectieve actie, zoals de opstand die in 1988 uitbrak in de Engelse gevangenis van Haverigg nadat opdracht was gegeven de pin-ups van de wanden te verwijderen.
De psychische dimensie van de strafervaring wordt nog versterkt door overvloedig druggebruik. Naast de inname van psychofarmaca op medisch voorschrift zijn in alle gevangenissen op grote schaal illegale drugs in omloop. Boyle: Toen ik vanmorgen met een jongen in de eetzaal sprak zei hij dat hij nooit langer dan drie maanden zonder hasj was geweest - hij zat al negen jaar. Hij zei dat hij blij was niet meer in hal 'B' te zitten want daar was te veel heroïne om de verleiding te weerstaan. Hij gebruikte harddrugs voor zijn veroordeling. Volgens hem en een ex-Peterhead gevangene was de harddrug scene de afgelopen jaren veranderd in de bajes. Eens waren het pillen (barbituraten, etc.), nu is het hasj wat de klok slaat. Volgens hen werd dit door iedereen getolereerd, zelfs door de bewakers. In het geval van pillen zouden ze alles en iedereen als bezetenen onderzoeken wetende dat er geweld bij hoort. Op hash is iedereen passief.
Eindelijk Thuis
Een dwangmatige 'innere Emigration', die weinig met morele inkeer van doen heeft, kenmerkt de gevangeniservaring. Op den duur heeft het verblijf in de gevangenis een totaal desocialiserend effect. Langzaamaan worden de psychische basisvoorwaarden om aan het gewone sociale leven deel te nemen ondermijnd. Hier ben je erg geïsoleerd. Ik heb dat gemerkt in het ziekenhuis. Toen ik de laatste dagen af en toe eruit mocht, kreeg ik in het warenhuis pleinvrees. Ik voelde me zo raar, ik weet het niet. Steeds weer stelde ik me voor dat een boer die voor het eerst in de grote stad komt, zich zo zou moeten voelen. (...) Ik heb steeds het gevoel dat wanneer men hier is men gelooft al zijn hele leven hier te zijn en de rest van zijn leven hier door te brengen, vond een Zwitserse drugverslaafde die gedetineerd werd
Een gevangene wordt uit de orde van ruimte en tijd verdreven en geïsoleerd in een extraterritoriale transitruimte. Hof: Ik verloor het besef van tijd, had geen idee hoeveel dagen voorbij waren gegaan, welke datum het was en wanneer ik bezoek kon verwachten. De band met buiten wordt een innerlijke ervaring. Een obsessie zelfs. Als je hier zit droom je voortdurend van buiten, ook als de werkelijkheid er heel anders uitziet. Door de beschikbaarheid van de media blijft men redelijk goed geïnformeerd over wat er zich buiten afspeelt. Natuurlijk worden we hier op de hoogte gehouden van wat er buiten gaande is, door kranten en af en toe de TV. Verlegen realiseert Jimmy Boyle zich, wanneer hij in een experimentele gevangenisafdeling geplaatst wordt met langere bezoektijden, dat zijn sociale vaardigheid afgenomen en het contact met zijn familie verstoord is. Ik wist niet waar ik zo lang over zou kunnen praten. Ik was doodsbang voor die momenten van langgerekte stiltes, als niemand meer iets wist te zeggen.
De herwonnen vrijheid is voor veel ex-gedetineerden een traumatische aangelegenheid. Velen komen vrij zonder dat er nog iemand op hen wacht. Ik weet niet wat ik ga doen als ik hier uitkom. Familie, vrienden heb ik niet. Er komt niemand op bezoek, maar als ik vrij ben, ga ik een keer naar Bern, Zürich of Bazel. Ik slaap altijd in hotels. Ook al is er wel een plaats waar men terecht kan, zoals in het ouderlijk huis, dan voelt men zich er niet meer thuis. Boyle sprak met een kennis van hem over zijn integratieproblemen: Hij zei dat er tijden waren waarop hij drie dagen achtereen in bed lag, soms zelfs een week. Hij zei dat hij niet depressief was of zo, maar ervan genoot opgesloten te zijn. Hij stelt zijn hele manier van leven ter discussie en heeft het idee dat hij niet op dezelfde golflengte zit met mensen buiten de gevangenis.
Breyten Breytenbach: Ik heb een aantal van zulke jongens gekend, die alleen maar een misdadigersmilieu hadden meegemaakt, zowel binnen als buiten de gevangenis, en die langzamerhand zo waren afgestompt, dat ze zich alleen nog thuis voelden in de nor. Ze maakten daar dan ook echt een nestje van, prentjes aan de muren, gordijntjes voor het tralievenster, echt heel cosy. De gevangenis heeft maar één echte uitwerking: zij maakt een gevangene van je. Da's op den duur dan ook het enige waarvoor je nog deugt. Wie niet meer terug kan naar de bak, en geen normaal leven meer kan beginnen, moet zich opsluiten in het eigen huis. Een vriend van Boyle koos voor dat alternatief: Hij zei dat hij zichzelf opsluit in zijn kamer als een gevangene en zich vrij gelukkig voelt wanneer hij een boek leest en TV kijkt. Het is bijna alsof hij zijn eigen gevangenis buiten heeft gecreëerd.
Deze zelfverkozen particuliere gevangenis in de eigen woning is in essentie een mediacel. Sommige ex-gedetineerden betreden de gewone wereld als gevangenen van de media. Een vrijgekomen kennis van Jimmy Boyle was met zijn gezin uit zijn huis gezet, maar bleef een onderkomen met zich mee dragen: In feite zijn ze dakloos. Alsof hij de verstoorde invloeden in zijn leven wil versterken, heeft hij, ondanks dakloos te zijn, een televisietoestel en een videorecorder wat een vrij kostbare aanschaf is. Voor het electronisch huisarrest behoeft men geen armband met een chipkaart te dragen, maar is een transfer naar de virtual reality van de media reeds voldoende. Breyten Breytenbach: In de gevangenis word je als een baby. Je verliest elke zin voor de werkelijkheid. Je bedenkt de meest fantastische verhalen over wat er buiten allemaal gebeurt. Je zou het omgekeerde verwachten in zo'n keihard, hyperrealistisch concreet milieu als een gevangenis. Maar juist daar ga je in je fantasiewereld leven.
Thuìs ben je pas echt in je geloof in urban legends, de kracht van piramides en de bewustzijnsverruimende werking van sensore deprivatie.